Müzik evrensel midir?.. Dr. Fatih Coşkun

Bazı konularda, klişe olmuş, mutlak doğru olarak kabul edilen, ihtiyaç duyanın can simidi gibi atlayıp kullandığı fiyakalı söylemler vardır. İşte bu söylemlerden biri, bu yazının da başlığını oluşturan müziğin evrensel olduğuna dair bir yargı içeren “müzik evrenseldir” söylemidir. Sizce müzik evrensel midir ? Bu soruyla karşılaşana kadar hiç bunu düşündünüz mü ? Yoksa siz de bugüne kadar bu söylemi sorgusuz sualsiz kullananlardan mısınız ?

Hadi gelin bu yargıyı adım adım irdeleyelim. Öncelikle evren sözcüğünün anlamına bakarak işe başlayalım. Evren, sonsuz uzay ve uzay içindeki gök varlıklarının tümüdür. Yani eski dilde kâinat dediğimiz şeydir. Peki, insanoğlu bu uçsuz bucaksız evrende kum tanesi kadar bile olmayan, adına dünya/yerküre dediğimiz gezegenin dışında başka hayatlardan henüz haberi yokken, “müzik evrenseldir” söyleminin sahibi olan kimse sizce evrensel sözcüğünden evrenin yukarıda verdiğimiz tanımını kastetmiş olabilir mi ?

Tabii ki hayır. O zaman gelin şimdi de evrensel sözcüğünün anlamına bakalım. Evrensel sözcüğünü sözlük, “bütün insanlığı ilgilendiren, dünya ölçüsünde” olarak tanımlıyor. Sözcüklerin tek bir anlamı yoktur. Birçok sözcük mecaz anlamlar da dahil olmak üzere birden fazla anlamı içeren bir kuşatıcılığa sahiptir. Hatta kimi sözcüklerin anlam çerçevesi, zaman içinde tarihsel ve sosyal koşullara bağlı olarak insanların ifade ihtiyacını karşılamaya yönelik genişler ya da daralır hatta esas anlamından uzaklaşarak bambaşka bir anlama kavuşur. Dil, bu anlamda durağan bir disiplin olmayıp devingen bir doğaya sahip bir iletişim aracıdır.

Bu açıdan baktığımızda bizim burada “evren” ve “evrensel” sözcüğü için ölçüt alacağımız anlam tabii ki dünya/yerküre olacaktır. İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ifadesindeki “evrensel” sözcüğünden kastedilen nasıl ki kâinat değilse, dünya kastediliyorsa, “müzik evrenseldir” yargısındaki evren ve evrensel sözcüğünden kastedilen de üzerinde yaşadığımız dünyadır.

Evren ve evrensel sözcüğünden dünyanın kastedildiğini açıkladıktan sonra şimdi müziğin evrensel yani dünyasal/küresel olup olmadığına bakalım. Bir olgunun evrensel/küresel olması için o olguya ilişkin ölçütün “standartlık/sabitlik” olması gerekir. Bunu biraz açalım. Örneğin Alman Kimyası, İngiliz Matematiği, Rus Fiziği diye birşey yoktur. Çünkü fizik, matematik, kimya, biyoloji gibi konular kültür bağımlısı olmadığı, standart olduğu için dünyanın her yerinde fizik aynı fiziktir, kimya aynı kimyadır. Bu sebeple bu bilim dalları evrenseldir. Fakat Müzik, Felsefe, Edebiyat, Sinema, Din, Dil gibi kültür bağımlısı olan disiplinler, kültür bağımlısı oldukları için dünya çapında bir standarta, tek-tipliliğe sahip değildir. Genel-geçer tanımlara, formüllere, yapılara, özelliklere sahip değildirler. Bu sahalar ait oldukları toplumun kültürüyle ilişki halinde olup ilgili kültürün biçimlendirmesiyle ait oldukları kültüre özgü içeriğe ve özelliklere sahip disiplinlerdir. Bu nedenle Hint Müziği, Türk Müziği, Rus Müziği, Çin Müziği vb. adlandırmaya ihtiyaç duyarız. Aynı sebeple dünya üzerinde tek dil, tek din, tek müzik, tek mutfak, tek dans vs. yoktur. Çünkü tek kültür yoktur. Kültür farklılığı ifade kültürü olarak adlandırılan dil, din, sanat gibi sahalardaki çeşitliliğin sebebidir.

Buraya kadar yazdıklarımızı özetleyecek olursak demek ki bir olgununun evrensel olup olmamasını, o olgununun kültür bağımlısı olup olmaması belirliyor. Kültür bağımlısı olan olgu çeşitliliğe, farklılığa sahip olduğu için doğal olarak bir standarda sahip olamıyor. Standarda sahip olamayan bir olgu da dünya ölçeğinde olamıyor, kültürel ölçek içinde kalıyor. O halde sonuç olarak şunu söyleyebilir miyiz ? Müziği, kültür bağımlısı bir olgu olması yönüyle ele aldığımızda barındırdığı çeşitlilik, farklılık sebebiyle evrensel/küresel değildir, yereldir, bölgeseldir/coğrafidir. Fakat onu yalnızca bir “olgu” olması yönüyle ele aldığımızda evrenseldir. Yani, müzik insan ürünü bir olgudur. Ve dünyada insanın olduğu her yerde müzik de vardır. İşte “müzik evrenseldir” yargısındaki “evrensel” sözcüğünden kastedilen anlam budur. Bu çözümlemeye göre müzik, ona hangi açıdan baktığınıza bağlı olarak hem evrensel hem de evrensel değildir.