Suraya Agayeva

Azerbaycan Muğamatı eski zamanlardan beri gelişen, çeşitli makamlara dayanan Azerbaycan geleneksel profesyonel [mesleki] silsile şekilli müzik türüdür. Muğamatın her bir büyük hacimli eseri (destgahı) bir kaç ritmik (renk, tasnif) ve serbest ölçülü, doğaçlama ağırlıklı vokal (şiirli) ve çalgısal bölümden oluşmaktadır.

Felsefi düşünceleri taşıyan, lirik karakterli muğam sanatı zengin yerli gelenekler zemininde meydana gelmiş, Yakın ve Orta Doğu klasik profesyonel müzik sanatının çerçevesinde gelişerek dünya medeniyetinin ayrılmaz bir parçası olmuştur.

Aynı zamanda, muğamat müziğinde Azerbaycan halkına özgü en değerli etno-medenî gelenekleri birikmiş, yüzyıllar boyunca yaşayıp ve günümüze kadar varmıştır.

Muğamatın oluşumunda ve gelişmesinde Türk soylu halklarının geleneğine özgü olan âşık müziğinin de etkisi ve katkısı vardır.

Azerbaycan’ın milli mirası olan muğamat yalnız yerli halkın değil, yabancı dinleyicilerinin ve müzikologların rağbetini kazanmış, duygularını etkilemiş ve Azerbaycan muğam sanatını bilimsel açıdan araştırılmasını teşvik etmiştir.

Azerbaycan muğam icracılarının çeşitli uluslararası festivallerde, yabancı ülkelerde düzenlenen konserlerde başarılı katılımı bunun parlak kanıtıdır.

2003 yılında Azerbaycan muğamı, 2012 yılında ise muğam sanatının başlıca çalgısı “tar” UNESCO tarafından “İnsanlığın Somut Olmayan (Yaşayan) Kültürel Mirası” olarak ilan edilmiştir.

Aslında, 21. yüzyılı, muğam sanatının “yeniden diriliş” veya “İntibah Çağı” olarak adlandırmak mümkündür.

Şunu vurgulamak gerekir ki, Azerbaycan Cumhuriyetinde özellikle muğam sanatının gelişmesine, yurt içinde ve dışında [dünyada] yayılmasına hükümet tarafından özel önem verilir. Ülkenin Birinci Hanımı, Haydar Aliyev Vakfı’nın başkanı, UNESCO’nun ve ISESCO’nun “İyi Niyet Elçisi” Mehriban Aliyeva’nın himayesi sayesinde “Muğam Alemi” projesi çerçevesinde birçok önemli etkinlik gerçekleşmiştir. Bunların arasında; Türk mimarlarının katılımı ile Bakü Deniz Kenarı Bulvarı’nda özel akustiği olan “Muğam Merkezi” inşa edilmiştir [yapılmıştır].

Düzenli olarak uluslararası muğam festivalleri, müzikoloji muğam sempozyumları yapılmakta ve bildirileri kitap şeklinde basılmaktadır, uluslararası televizyon kanallarında genç muğam icracılarının müsabakaları gösterilmekte, meşhur “Karabağ Hanendeleri” dahil olmak üzere bir çok ünlü üstadın ender ses kayıtları restore edilerek CD’ler ve nota yazıları yayımlanmaktadır.

Haydar Aliyev Vakfı’nın gerçekleştirdiği projeler arasında “Azerbaycan Muğamı Ansiklopedisi” eseri de Rusça yayınlanmıştır (“Şarg-Garb” yayınevi, Bakü, 2012) (1)

Eski Sovyetler Cumhuriyetleri Birliği’nde Rusçanın ortak dil olması ve dünyanın birçok ülkesinde Rusça bilen ve okuyan insan sayısının yüzlerce milyon olduğu dikkate alınırsa “Muğam Ansiklopedisi”nin Rusça basılması Azerbaycan milli muğamının dünyaya tanıtılması için büyük önem taşımaktadır.

Yapısı ve içeriği ile bu ansiklopedi yaygın ansiklopedi standardına nazaran yeni bir yaklaşım sunmaktadır. Öncelikle, ansiklopedide bir giriş makalesi bulunmaktadır.

Bu makalemde makam sanatının eski çağlardaki doğuşundan günümüze kadar gelişimini anlatan tarihsel bir özet verilmiştir. Ayrıca, ansiklopedi maddelerinin çoğunda Yakın ve Orta Doğu’nun makam sanatı tarihi ve teorisi konusunda az bilinen bilgiler içeren şahsi bilimsel araştırmalarımın sonuçları da yer almaktadır. Bu sebeplerden dolayı ansiklopedinin derleyicisi olmakla beraber aynı zamanda yazarıyım. Bazı şekiller ve nota örnekleri bu ansiklopedi ile ilk defa yayınlanmış oldu.

Ansiklopedide terimler, enstrümanlar ve kurumlar hakkında bilgiler ile Azerbaycan muğamatıyla direkt ve dolaylı olarak ilgili olan müzisyenler, yazarlar, şairler, ressamlar, akademisyenler, devlet adamları ve diğer önemli şahsiyetlerin özgeçmişleri bulunmaktadır. Örneğin, kitaplarında Osmanlı saraylarında çalışan Azerbaycan müzisyenlerden bahsetmeleri nedeniyle Osmanlı döneminde yaşamış Ali Ufki, Kantemir ve Evliya Çelebi’nin özgeçmişleri de ansiklopedide yer almıştır. Ünlü tarzen ve hanende Şuşalı Meşedi Cemil Amirov’la (1875-1928) İstanbul’da “Heratı” Zerbi makamını notaya alması ve “Şehbal” dergisindeki Azerbaycan müziği konulu makalesinde yayınlaması sebebiyle ünlü Türk müzikoloğu Rauf Yekta Bey’in (1871-1935) özgeçmişi ansiklopedide yer almış ve geleneksel Türk müziği alanındaki hizmetleri de anlatılmıştır.

Muğam terimleri ve isimleri çeşitli yönlerden açıklanmıştır. Etimoloji anlamı, orijinal adı ve yazılışı, yazılı kaynaklarda ilk kullanımı, farklı icracılar tarafından farklı muğam bestelerinde kullanımı ve nota örnekleri verilmiştir. 20. Yüzyılın başında Azerbaycan’da yaygın olan muğam meclisleri, Bakü-Şemaha, Garabağ, Nahçıvan, Tebriz-Erdebil bölgesel muğam ekolleri hakkında bahs edilmişdir.

Ansiklopedide muğamın ritmik ve “modus” (makam) sistemlerine ait maddeler var. Bu konularla ilgili olan Safiaddin Urmavi, Abdülkadir Marağai, Üzeyir Hacıbeyli’nin hizmetleri hakkında bilgi verilmiştir.

Muğam operası, senfonik muğam, caz-muğam gibi çağdaş müzik türlerine özel maddeler ayrılmıştır. Bu türler, dünya, Avrupa ve Azerbaycan milli müziğin özelliklerinin uyumlu kaynaşımının ürünüdür ve Şark dünyasında ilk defa Azerbaycan’da ortaya çıkmıştır.

Ansiklopedide Azerbaycan muğamının felsefi-estetik ve duygusal-psikolojik temeli vurgulanmakta, muğamın şiir ve dinle ilişkileri de anlatılmaktadır.

Hakani Şirvani, Nizami Gencevi, Nesimi, Fuzuli, Muşfik ve diğer eski ve çağdaş şairlerinin muğam terimleri ve çalgı isimleri içeren şiirlerinden örnekler verilmiş ve bu şiirlerin çevirisi de sunulmuştur.

“Azerbaycan Muğamı Ansiklopedisi” eserinin Bakü, Moskova ve Astana’da olmak üzere üç uluslararası konferanslarda tanıtım sunumu yapılmış, sunumlarda olumlu tepkiler alınmış ve diğer dillere çevrilmesi doğrultusunda talepler olmuştur.

UNESCO’ya bağlı olan ICTM Makam Araştırma Grubu Başkanı Aleksander Cumayev’in söylediğine göre “Azerbaycan Muğamı Ansiklopedisi” geleneksel müzik alanında yapılacak sonraki araştırmalar için bir örnek, karşılaştırmalı analiz imkânı sunan değerli temel bir kaynak olacaktır.

Sözlerimizi ICTM Başkan Yardımcısı, Cambridge Üniversitesi Profesörü Raziye Sultanova’nın muğam sanatının Azerbaycan kültürü için önemini anlatan sözleriyle tamamlamak istiyoruz:

 “İslam dünyasında Azerbaycan dışında hiçbir yerde muğamın çocuklar tarafından da icra edildiğini göremezsiniz. Bu, böyle bir ansiklopediye sahip olmanın bu Cumhuriyet ve bu kültür için ne kadar önemli olduğu göstermektedir. ICTM temsilcisi olarak Süreyya Ağayeva’yı ve Makam Araştırma Grubunu bu benzersiz eserin yayınlanması münasebetiyle tebrik ediyorum”.

______________________________

(1)   “Entsiklopediya Azerbaijanskogo Mugama”. Yazarı [muallifi] ve derleyeni Suraya Ağayeva. Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi’nin baş uzman araştırmacısı. Yazı kurulu başkanı Mehriban Aliyeva. Baş redaktör Frangiz Alizade.