Halil Atılgan

Ülkemizde açılım sözcüğü dilimize tespih oldu. Bilen de bilmeyen de açılım diyor. Varsa yoksa açılım… Bir açılımdır gidiyor. Hem de doludizgin. Geçtiğimiz günlerde çok açılımlara şahit olduk. Onlardan biri de sanatçı açılımıydı. “Ali, Veli, dört de ondan eveli” hepsi açılıma katıldı. Doğrusu yetkililerin açılım festivali yapacağını düşündüm. Zira festivalci zevat hazır ve nazır, emre amade bekliyordu. (Festivalci olmayanlar tenzih edilir)

Gerdan kırıp racon kestiler. Hatta içlerinden biri belediyelerin yapacağı festivallerde parsayı kapabilmek için açılım ve festival bestesi yapacağını söylemiş. Deveye demişler ”Neden boynun eğri.” Deve cevap vermiş “nerem doğru ki”… Evet, neremiz doğru ki…

Efendim biz de sanatçıyız. Sanatçı kimliğimiz olduğu halde festivalci olmadığımız çin açılımların hiç birine davet edilmedik. Okunmadık. Evet, ben ve benim gibiler davet edilmedi. Hazırlanan listede imimiz timiz yok… Ama nota öğretmeye çalıştığımız. Nota değerlerini anlayamadığı için değerleri elmaya, portakala, paraya benzeterek zihinlerine yerleştirmeye çalıştığımız muhteremler oradaydı. Evet, öğrenemediği için: İki dörtlük nota iki lira /  Bir dörtlük nota bir lira / Bir sekizlik nota 50 kuruş / Bir onaltılık nota 25 kuruş diyerek anlatmaya çalıştığımız, buna rağmen anlamayarak nota öğrenmeyi terk eden muhteremler de oradaydı. Kimler yoktu ki… Feleği taştan indirenler, temrene derman, “haslete” hasret, “kaddi” ne kadrin diyenlerin hepsi oradaydı. “Eyvallah Şah’ım eyvallah, Hak Lâ İlâhe İllâllah” diyerek kadeh kaldıran, semah dönen, imparatorlar, devler, starlar, kırklar yediler… Çoğu oradaydı. Sadece kimliğinde sanatçı yazılanlar yoktu.

Aman Allah’ım… Yüzüm kızardı…

Ali bizim Şah’ımız

Kâbe Kıblegâhımız

Miraç’taki Muhammed

O bizim padişahımız

Dörtlüğündeki türkü sözünde “Miraç” yerine “bedraş-epraş” sözcüğünü kullanarak “Bedraş’taki Muhammed ya da Epraştaki Muhammed şeklinde okuyanlar da oradaydı. İki ünlü isim.  Sanatçının sanatçısı… Ünlülerin ünlüsü… Hayret ettim. “Miraç” sözcüğünü bilmeyen muhteremler açılım konusunda fikir beyan edecekler, devletin kaderiyle ilgili yorum yapacaklar. Vay benim Türkiye’m vay. Hor görmedim. Sadece festivalci olmadığıma üzüldüm.

Açılımlarda ahkâm kesenleri gördükçe burnumun direği sızladı. Acaba gerçek anlamda açılım sözcüğünün anlamını muhteremlerden kaçı biliyordur diye düşündüm. 100 kişiden kaçı size istediğiniz cevabı verebilir. Ben bir tahmin yürütemiyorum. Birkaç kişinin dışında doğru dürüst kimsenin cevap veremeyeceği kanaati var içimde. İşte buradan hareketle önce açılım sözcüğünün anlamından başlamak istedim…

Türk Dil Kurumu sözlüğünde açılım: 1- Açma, açılma işi. 2- Bakış açısı: (Hüzünlü bir açılım yerine, yer yer gülümseten bir anlatımı koydum). 3- (Gök bilimi) Sağ açıklık: güneş'in bir yıldaki açılımı–23 derece 27 dakikadan+23 derece 27 dakikaya kadar değişir. 4- (Matematik) bir kısaltma veya formülün açık biçimi...

Açılım sözcüğü dillere tespih olmadan önce ben bir kısaltma veya formülün açık biçimi olarak düşünürdüm. Aklıma TBMM, SSK, MEB’in açılımı gelirdi. Hatta bu kısaltmaların açılımları TV programlarına bile konu oldu. Çok iyi hatırlıyorum. TBMM’nin açılımını mikrofon uzatılanların çoğu bilemedi. Hiç kimsenin bilemediği ise İETT’nin açılımı olmuştu.

 Bu vesile ile internete açılım için söylenenlere şöyle bir baktım. Tabir yerindeyse gezindim. Dolaştım. Tespit ettiklerimi sizlerle de paylaşmak istedim. Benim çok hoşuma gitti, sanırım siz de beğenirsiniz. İlk tespitim MAFİA… Bu sözcük günlük hayatın bir gerçeği olarak her gün karşımıza çıkıyor. Yapısı ve kaynağı itibarıyla İtalyanca olduğunu biliyoruz, fakat anlamını bilmiyoruz. İtalyanca sözlüğe baksak da sözcüğün gerçek anlamını öğrenmemiz zor. Zira birkaç sözcüğün birleşmesinden MAFİA meydana gelmiş. Yani tek başına bir sözcük değil. Üstelik de kısaltma. Efendim 13.yüzyılda İtalya Fransızlar tarafından işgal edilmiş. İtalyan halkı bu işgale karşılık bir örgüt kurmuş, örgütün adını da MAFIA koymuş. Açılımı ise:

M.       Morte            

A.        Alla

F.         Franca

I.          Italia   

A.        Anelia yani: Zalim Fransızlara ölüm, yaşasın İtalya.

Bir başka açılım da hepimizin kullandığı üç W. Yani WWW. WWW‘nin İngilizce açılımı World, Wide, Web. Türkçe karşılığı: Dünyayı saran ağ, örümcek ağı. Örümcek dalda ağını örmeye başlar, sonra diğer dala, sonra da başka bir ağaca gider… Örümcek sayesinde ağaçlar ve dallar arasında bir köprü oluşur. Bu köprü sayesinde de her dal birbiriyle ilintilidir. İşte internette bilgisayarlar da üç w ile örümceğin ağı gibi birbiriyle ilintilidir.   

Üçüncü tespitim de FİAT. Fiat arabası olanlara sorsak desek ki; “FİAT ne demek”. Sanırım çok az kişi FİAT’ın açılımını bilecektir. FİAT: Fabbrica, Italiana Automobili, Torino demekmiş. İfade ettiği anlamı söylemek için hayli temrin yapmak gerek. Ama FİAT’ı söylemek hem kolay hem de basit.

Biz bu kadar bilgiyi neden aktarma gereği duyduk. Dilimize tespih olan “açılım” sözcüğünü daha iyi anlatmak, anlamına oturtmak için. Açıklamalara ve de Türk Dil Kurumu sözlüğündeki ifade ettiğimi anlama baktığımızda demode olan “açılım” sözcüğü sözlük anlamıyla özdeşleşmiyor. Öyle ise kıble yanlış. Kıblenin doğru olabilmesi için sözcüğün yerinde ve anlamına uygun kullanılması gerekir. Zira açılım bir gazoz kapağı değil, hele tencere kapağı hiç değildir. Öyle ise sanatçı; açılımın gazoz kapağının açılması gibi kolay olmadığını bilmesi gerekir. Eğer bilmiyorsa sanat dediğimiz dergâhın kapısından içeri girmesin, sanatçı sıfatını kullanmasın. Zira sanat ve sanatçı kutsaldır. Sanatçı açılımını da bu kutsallığı bilenlerle yürütmek gerekir. Buna rağmen yürütülmeye çalışılırsa gemi karaya oturur. Hele de bilmeyenlere siz sanat ve sanatçı özelliklerine sahip değilsiniz. (Olanlar tenzih edilir) Piyasanın popülerisiniz. Popülistle sanatçıyı karıştırmamak gerek diyerek ayıbını yüzüne vurursanız onlar bu sefer de yorumcu olarak karşınıza çıkar. “Ben yorumcuyum, ustayım” der… ‘’Hem de iyi bir ustayım. Konserlerimi seyretmiyor musunuz?  Kendilerini bıçaklayanlar, jilet atanlar hep orada değil mi? Evet orada… Öyle ise ben de buradayım’’…

Pekiyi “yorumcu” sıfatını kullananlara göre yorum nedir?  Yorumcu nedir? Bence yorum; "kendini entel" zannedenlerin yerli yersiz çokça kullandığı sözcüklerden biridir. O da "olay" gibi moda sözcükler arasına girmiştir. Anlamını bilen de bilmeyen de kullanmaktadır

Yorum (is):

Türk Dil Kurumunun Türkçe sözlüğünde: “1-Bir yazının veya bir sözün anlaşılması güç yönlerini açıklayarak aydınlığa kavuşturma, tefsir. 2- Bir olayı belli bir görüşe göre açıklama değerlendirme. 3- Gizli veya hayali olan bir şeyden anlam çıkarmak. 4- (Müzik - Tiyatro) Bir müzik parçası veya tiyatro oyunun orijinal bir teknik veya duyarlılıkla sunulması" denmektedir.

Müzik Ansiklopedisinde[1] yorum: "Bir müzik yapıtının anlamını, stilini, karakterini, genel niteliğini icra sırasında aktarabilmek. Aslında icra yapıtın yorumlanmasıdır.

Yorum: Bestecinin yaratıcı müzikal fikirlerini dinleyicilere iletmek, olduğu gibi icranın da kişilikli tavrını da ortaya koymasıdır.

Bir tiyatro yazarı yapıtını kaleme alırken oyunculara nasıl oynayacağını belirtme durumda değildir. Besteci de yapıtlarını seslendiren sanatçıya ayrıntısıyla nasıl icra edeceğini açıklamaz. Dolayısıyla sanatçıların yorumları farklılıklar gösterir. Yorum farklılığı buradan kaynaklanır.

Yorumda esas olan bütünlüğünü bozmama ve çalınan yapıtın stilini hep aynı bağlamda verebilmektir. Üstün teknik bir yapıtın yorumlanmasına yetmez, ama sağlıklı yorumun ilk koşuludur" denmektedir.

Müzikte yorum: Bir eserin bütünlüğünü, stilini bozmadan, yapısında hiç değişiklik yapmadan icra etmektir. Her iki sanatçıdan biri diğerine göre eseri daha tatlı, daha duygulu çalar. İşte yorum eserin müzikal yapısını hiç değiştirmeden tatlı çalmak ya da söylemektir. Yorumlanacak eser türkü ise, yakılış hikâyesini, sözlerinin ifade ettiği anlamı, yöre ağzını, tavır ve üslubunu çok iyi bilmek gerekir. Bu özellikler türkülerimizin yorumlanmasında önemli unsurlardır. Onun için TRT - THM sanatçıları türküleri daha iyi yorumlayabilmek için bu özellikleri dikkate alarak repertuvarlarını genelde kendi bölgelerinin türkülerinden oluştururlar. Ama maalesef piyasadaki sözüm ona yorumcuların yorum anlayışı; eseri değiştirerek yeni boyutlar kazandırıp arabeskleştirmektir. (İstisnalar hariç - Yusuf Harputlu’nun Ahucan adlı kasetindeki Muğla’nın Ormancı türküsü bahsettiğimiz Arabeskleşmeye güzel bir örnektir.) Bu anlayış sanırım dünyanın hiçbir yerinde yoktur. Sözlüklerdeki yorum tarifine de aykırıdır. Adı geçen türkünün nasıl yorumlandığını görmek için Yusuf Harputlunun “Ahucan[2]” kasetini dinlemeniz ya da Halil Atılgan’ın “Medyada Arabeskleşen Türküler” adlı tebliğini okumanız gerekir[3]. Eğer okumazsanız adı geçen kaseti muhakkak dinlemelisiniz. Dinlediğiniz de Muğlalı Ormancıya yakılan ağıtın nasıl arabeskleştiğini görecek, yorumu, sanatı ve sanatçıyı daha yakından tanıyacak, onlar gibi düşünmediğiniz için sanat ve sanatçı nedir diye bir arayış içine gireceksiniz.

Evet, o zaman sanat nedir. Sanatçı nedir. Nasıl olmalıdır? Ülkemizde sanat alanında herkesin kendine göre değerlendirdiği üç önemli sözcük var. Bu sözcüklerin sözlüklerde ifade ettiği anlamlar kayıt altına alınmış olsa da herkes kendine göre yorumlar, tarif eder. Tarifine göre de yaşamaya çalışır.  Bu sözcükler;

1- Sanat

            2- Sanatçı

            3- Yorum

Yorumu konuya girmeden kısmen de olsa anlatmaya çalıştık. Şimdi sanat ve sanatçı sözcüklerinin üzerinde duralım. Sanat nedir? Sanatçı kimdir? Nasıl olmalıdır? Özellikleri nelerdir?  Bu soruların karşılığını bulmak için yine Türk Dil Kurumu sözlüğüne başvuralım.

Sanat:

1-‘’Bir duygu, tasarı, güzellik vb.nin anlatımında kullanılan yöntemlerin tamamı veya bu anlatım sonucunda ortaya çıkan üstün yaratıcılık: Selimiye Camii yüksek bir sanat eseridir. Bir oyunun on beş gün sürmesi bir sanat hadisesi olduğunu gösterirdi”.- T. Buğra.

2-‘’Belli bir uygarlığın veya topluluğun anlayış ve zevk ölçülerine uygun olarak yaratılmış anlatım: Türk sanatı Caz ve caz havaları ne yazık ki bizim çok verimli o milli halk sanatımızı da baltaladı”. R. H. Karay

3-‘’Bir şey yapmadan gösterilen ustalık: Konuşma sanatı.’’

4-‘’Bir meslekte uyulması gereken kuralların tümü: Askerlik sanatı.’’

5-‘’Zanaat. Enstitüsü endüstrinin türlü dallarına ve küçük alanına bilgili usta işçi teknisyen yetiştirmek amacını güden öğretim kurumu. Filmi (Kazanç düşünmeden) salt sanat gaygısıysa yapılmış film’’.

Sanatçı:

1- “Güzel sanatların herhangi bir dalında yaratıcılığı olan, eser veren (kimse) sanatkâr’’.

2. ‘’Sinema, tiyatro, müzik gibi sanat eserlerini oynayan, yorumlayan, uygulayan (kimse): Türk tiyatrosunun en önde gelen kadın sanatçıları arasında yerini alıverdi”.-   

Osmanlıca Türkçe sözlükte sanat: Ustalık hüner marifet. Sanatkâr ise: Usta, sanatçı… Bugün ise Türkçede iyi yapılan her iş sanat sözcüğü ile ifade ediliyor. Hâlbuki sanat sözcüğü içerik bakımından kapsamlı bir anlam ifade etmektedir.   Sözcük etimolojik olarak Osmanlıcaya dayanır. Osmanlıcanın sözcük kaynağı da Arapça ve Farsçadır.

“Sanat: Arapçada amel ve iş yapma anlamına gelen “san’a” kökünden gelmektedir. Alet yardımıyla, el maharetiyle yapılan marangozluk, duvarcılık gibi meslek dallarını kapsamaktadır. Sözcük Arapçada insanın akıl ve zekâsını kullanarak yaptığı işleri anlatmaktadır. Bugünkü Türkçede kullandığımız sanat sözcüğü ise Osmanlıcada değişikliğe uğramış, yeni kazandığı anlam ve içerikle birlikte benimsenmiştir”.

Sanatı; “insanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir araç" olarak düşünürsek, yapılan tüm güzel işler sanatla ifade edilir. Öğretmenlik sanatı, güzel yazma sanatı, konuşma sanatı gibi. O halde yapılan bir iş, güzel ve etkileyici biçimde ortaya konmuşsa, onu sanat olarak tanımlamamız gerekir. Kişi yaptığı işi yücelttikçe, ona yeni boyutlar kazandırıp birini beş yapmışsa sanat olgusuna biraz daha yaklaşır.  

Sanat: Aşk, iş ve duygu üçgeninin birleşerek ortaya koyduğu eserdir. Bunu vücuda getiren de sanatçıdır. Sanatta sevgi, dostluk, barış ve nezaket vardır. Aşksız sanat olmaz. Sanat insanları birbirine bağlayan, ortak müşterekler sağlayan, yeni dostluklar oluşturan duygular bileşiğidir. İçerdeki güzelliklerin dışa yansıması, dışarıda renk, şekil ve biçim bulmasıdır. Sanat: dünyaya gönül penceresinden bakan, yaratılanı Yaradan ötürü seven, (Başbakan gibi değil) engin gönüllere ışık tutan, mecliste arif olmayı bilen, “Kim ki gönül kırmış ise / İki cihan bedbahtı“ diyen bir anlayıştır.  Engin oldukça insanı yücelten duyguların en yücesidir. “Sanat: İnsanların karşı karşıya kaldığı psiko-sosyal sorunlara çözüm olan, insan özgürlüğünün hakkını arayan, birleştiren, bağlayan, savaşsız yaşamayı amaç edinen duyguların tümüdür”. Bilimde, ilimde doğruyu arayan insan ruhu ve zekâsı,  insanın kendini anlaması, araması demektir. Sanat: Kadir kıymet bilme, yardımlaşma, paylaşma, iyilik, güzellik ve dayanışmanın sembolüdür. Kültürdür. Okumaktır. Toplumun önde gelen insanlarını yaratan güçtür… Karacaoğlan’ın aşkı, Yunus’un sevdası, Köroğlu’nun mertliğidir. Kerem’in Aslı’sı, Erzurum’un Dadaş’ı, Egenin zeybeği, Karadeniz’in horonudur.

Sanatçı: Doğruluk, dürüstlük, erdemlilik, şahsiyet, güzellikler bileşkesidir. Yalaka ve yağcılığa karşıdır… Hiçbir zaman karakterinden ödün vermez. Nokta kadar menfaati için virgül kadar eğilmez. Adam gibi adamdır. Duyguludur. Sevecendir.  Toplumun aynası, lideri, öğretmeni, hacısı hocasıdır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk sanatçıdaki tüm bu özellikleri çok iyi bildiği için: “Efendiler! Hepiniz mebus olabilirsiniz, vekil olabilirsiniz, hatta reisicumhur olabilirsiniz, fakat sanatkâr olamazsınız. Hayatlarını büyük bir sanata vakfeden bu çocukları sevelim..." demiş. Tolstoy: "İnsanın bir zamanlar yaşamış olduğu duyguyu, kendinde canlandırdıktan sonra, aynı duyguyu başkalarının da hissedebilmesi için hareket, ses, çizgi, renk veya kelimelerle belirlenen biçimlerle ifade etme ihtiyacından sanat ortaya çıkmıştır" diyerek düşüncelerini dile getirmiş.  Aristophanes ise: “Sanat ekmek peşinde koşarsa alçalır” demiş.

Şimdi açılıma katılanlara Tolstoy’un, Aristophanes’in sanatla ilgili söylediğini değil, Tolstoy’un, Aristophanes’in adını duyup duymadığını sormak gerekir. (Duyanlar tenzih edilir) Hayatınızda bu isimleri hiç duydunuz mu? Kimdir bu isimler diye sorduğunuzda… Ne cevap vereceklerdir? Boş zamanlarında kitap okuyan yorumculara... En son okuduğunuz kitap hangisi desek ne der acaba…

Arabeskin önde gelen isimlerinden biri Kültür Bakanına eskisi gibi festivallere gidemediğini beyan etmiş. Ben olsaydım: Bakanı bulmuşken: “Bu ülkenin müziğini uluslararası bir seviyeye getirmek için ne yapmak gerekir? Bununla ilgili Kültür Bakanlığının özel bir çalışması var mı? Müzikolojide uluslararası kabul edilen 440 frekanslık Lâ sesine Klasik Türk Müziğinde “neva”(Re), Halk Müziğinde “Do” deniliyor. Gelenekselmüziğimizdeki nota yazım sistemihâlâ belirli bir standarda oturmadı. Türk Halk Müziğinde, gerekse Klasik Türk Müziğinde terminoloji sıkıntısı hat safhada. Bu sıkıntıları gidermek için neler yapmayı planlıyorsunuz?Türk Müziği Devlet Konservatuvarları bu terminoloji sıkıntısından yetiştirdikleri öğrencileri yanlış bilgilerle donatıyor. Klasik Türk müzikçilerinin hicaz makamına, Türk Halk Müzikçileri Garip Ayağı diyor. Ege Üniversitesi Türk Müziği Devlet Konservatuvarı makamı - ayak karşılığı kullanırken, Gaziantep Devlet Konservatuvarı (THM’de) makamı dizi olarak ifade ediyor. Bunların hepsi sorun Sayın Bakanım. Bu konuda hükümetimiz ne gibi çalışmalar yapıyor. Türk Müziğinin bu tür sorunlarını çözmek için ne gibi projeler uygulayacaksınız” diye sorar, cebimi düşünmediğimi ülkenin sanatını düşündüğümü ifade ederdim. Ama açılıma katılanların bu tür sorunlar nesine gerek. Onların böyle bir gailesi yok. (Olanlar tenzih edilir) Onların gailesi her gün ekranda görünmek, belediyelerin düzenlediği festivallere katılarak aldığı parayla öğünmek.

Horoza sormuşlar: “Tavuk yumurtadan mı çıkar / Yumurta tavuktan mı”? Horoz cevap vermiş. “Böyle inceliklere aklım ermez. Ben sadece işimi yaparım.” Evet, onların Lâ’ya, Do’ya, nevaya – makama – ayağa aklı ermez. Sadece işlerini yaparlar. Tıpkı Ağustos böceği gibi…

Sonuç: Yukarıda Açılım – Yorum – Sanat ve Sanatçı terimlerini aklımızın erdiği, dilimizin döndüğü kadar açıklamaya, sanat ve sanatçı ölçütü çizmeye çalıştık. Bu ölçütlere göre kendini sanatçı kabul edenler başımızın tacı… Kul oluruz. Kabul etmeyenlere…