Uygurlarda Mukam : Klasik mukam ve Yerel Halk Mukamlarından ibaret iki türdür.
Uygur Mukamları mükemmel form özelliğine sahip takım şeklinde iri hacimli vokal ve enstrumantal bölümlerden oluşmuş müzik eseridir. “ Uygur klasik mukam”ı 12 takım halinde, her mukam bir dizi (Mod) sistemi üzerine kurulmuş olup o dizinin kaide-kanunlarına göre hareket ederler.
Mukam dizisinin adı aynı zamanda o mukamın da adıdır.
Uygur “ klasik 12 mukam “ “Büyük nağme”, “ Destan”, Meşrep”lerden ibaret üç bölümden oluşur. Vokal ve enstrümantal bölümleri zincir şeklinde ardıcıllaştırılmıştır. Mukam Merğulları (3) ve Merğul düşürgülerinden (4) başka mukamlar baştan sona kadar, çalgı eşliğinde vokallerle icra edilir. Müzikolog A.M. Şükür günümüzdeki “Klasik On iki mukam” ve şubelerinin katalogunu aşağıdaki gibi açıklar (5).
1.“Rak mukamı” 23 nağme 224 mısra,
(yeni ilave edilen) 25nağme 245mısra
2.Çebıyat mukamı”25nağme 218 mısra
(yeni ilave edilen)25 nağme 218 mısra,
3.“Muşavirek mukamı” 31nağme 340 mısra
( kısaltılarak 30nağme 238 mısra ya indirildi),
4. “Çarıgah mukamı” 181 nağme 190mısra
( yeni ilave edilen) 25 nağme 260 mısra
5. “Pencegah mukamı” 25 nağme 200 mısra
(yeni ilave edilen) 30 nağme 328 mısra
6. “Uzhal mukamı”29 nağme 159 mısra
( yeni ilave edilen)29 nağme 210 mısra
7. “Ecem mukamı”17 nağme 220 mısra
(yeni ilave edilen)22 nağme 282 mısra
8. “Uşşak mukamı” 23 nağme 280mısra
(yeni ilave edilen)32 nağme 216mısra
9.Bayat mukamı 19 nağme 271mısra
(yeniden ilave edilen)32 nağme 216 mısra
10. “Navamukamı” 20 nağme 193 mısra
(yeniden ilave edilen)23 nağme 209 mısra
11. “ Sıgahmukamı” 6 nağme 82mısra
(yeniden ilave edilen)23 nağme 209mısra
12. “İrak mukamı”8 nağme 108 mısra
(yeniden ilave edilen) 23 nağme 314 mısra
Uygur Halk mukamları adlarını Dolan, Hoten, Kuçar, Turfan, İli-yerken, Kumul gibi jeografik bölgelerinin adından ve mukamlarının dizilerindan (mod) almiş olup mukamlarında o bölgenin geleneksel folklorik kültür niteliğini taşır. Ör: “Kumul mukam”ları, İslamın kabulünden önceki eski Uygur müziğinin izlerini sürdürmekte. Xin-jiang Eyaletinin doğu bölgesindeki“Kuçar mukamları” antik Kusen müziğinin ses seste mi ve forum özelliklerini taşımaktadır. “Dolan mukamları”, Uygurların uzak tarihi geçmişinde yaşamış Dolangıtların otantik müzik kültürünün devamı olduğu sanılmakta. Uygur halk mukamları klasik mukamlarla sıkı ilişki içinde olup benzer ve farlıklı yönleriyle iki kategoridedir. Türk boylarında rastladığımız “aşık” Geleneğindeki “ destan” janrı ,Uygur klasik 12 mukamının Ortasında (ikinci bölümünde) yer alır. Bu durum klasik mukamlarla halk mukamlarının sıkı ilişkisini sağlar.
Uygur makamlarında Dans Janrı.
Uygur” klasik 12 Mukam “ve “Halk mukamları”nın ara nağmeleri güçlü dans ritminde olup, klasik mukamlardaki “Cula”,”Senem”,”Selke”,”Meşirep” nağmeleri ve Halk mukamlarından Dolan, Kumul, kaşkar İli mukamlarnin mergulları (6) danslarla icra edilmektedir.
Antik Çin’in, Uygur Türklerinin müzik kültürüne ait tarihi yazılara, baktığımızda Çin imparatorluk saraylarında icra edilen müzik-şarkı ve dansların izlerine oldukça sık rastlarız. Süy-Tang sülaleleri'nin (581-907) ünlü bestecilerinden Su-Jı- Wa'nın (7) “ 12 tempre ses sistemlerini kullanarak bestelemiş olduğu usta sazende Akarı-Manda'nın (8) “Bahar bülbül nevası” klasik şairlerin şiirlerine bestelenmiş Tasnifler, virtüöz şeklindeki nağmeler ve coşturucu –Raks müziğinden oluşmuş silsileli 12 bölümlü müzik eseri idi. Tang sülalesi şairi Yuan-Jing Akarı Manda'nın (Bahar bülbül nevası) hakkındaki şiirinde şöyle der:
Olmuş Uygurca giyinmek kız kadınlar adeti,
Zor maharet oldu sazı çalmak Uygurlar gibi,
(Sumurug ateşi),in sedası ile donmuşsa,eğer
Dağıtırdı bir serinlik ‘bahar bülbül nevası. (9)
yine Tang sülalesi şairlerinden Jang-Hu “Bahar bülbül nevası” hakkındaki şiirinde şöyle yazıyor:
Şing-Çing gölünün güneyinde söğüt yaprak çıkarmış.
Haniş (10) Tayçing Meyhuadalini eline alırmış
Okursa kızlar sarayda ‘Bahar bülbül nevası’
Gül ağacı altında “Hu” lar (11) dansı coşarmış (12)
Son zamanlarda Çinli müzikologlardan Jiu- Jing – Bhao - Tang sülalesi dönemindeki “Bahar bülbül Nevası” gibi Uygur Türklerine ait müziklerin tetkikinde, Bu tür müzik eserlerinin “şarkıyı, dansı, tiyatroyu bir arada bulunduran folklorik üniversal sanat şekli” (13) olduğunu, bu müziğin zamanımızda Uygur Türklerinde icra edilmekte olan Halik mukamları ile denk düştüğünü açıklamıştır. Gerçi antik dönemlerdeki “Bahar bülbül Nevası” gibi Büyük nağmeleri mukam diyemesek de bu müziğin bugünkü makamların kökeni ve devamı olduğu açıktır.
“Uygur klasik 12 Mukamının “Mukaddeme” (14) ve Meşirep” (15) bölümlerindeki Cula” (16) “Senem”, (17) “Selke” (18) Teze (19) ve Destan (20) Merğulları (21) Halik mukamlarından Kumul (22) ve Dolan (23) mukamlarının meşirep bölümleri vokal- dans ve tiyatro Özellığını taşımakta olup kadın -erkek Karşılıklı düet- şarkılar-danslarla icra edilmektedir. Kumul mukamları Antik çağlardan beri en eski tarihi hatıralarda kayda geçmiş, notaları olan büyük hacimli mukamlardir. Mukamlarin başından itibaren, coşkulu şarkılar-danslarla devam etmesi, kemençe ve deflerden oluşmuş orkestrası, teatral havası, beyit- koşmalardan oluşmuş güfteleri ile koyu folklorik karaktere sahiptir. Biz Kumul ve Dolan maşirep mukamlarını merkezi Asya ve batı Asya makamları ile mukayese ettiğimizde İslam kültürü Coğrafyasında kadın- erkek beraber dans etme geleneğinin Kumul ve Dolan mukamlarında İslamiyet sonrasında,da hiç kesilmeden devam etmekte olduğunu görmekteyiz. Kumul meşrep mukamlarınin icrasında meşirep başlamadan evvel kız kadınlar güzel kumaşlardan sim nakışlar işlenmiş ananeli özel elbiselerini giyerek başlarına taçlar takarlar. bir araya gelir makyaj yaparlar, heyecanla kendini meşirep dansına hazırlarlar. yöre halkı bu geleneği “kadın güzelliğinin ön plana çıkarılması” olarak kabul etmektedirler. Kumul makam kültüründe dans ve tiyatronun şiiriyet sanatından üstün durumda olduğu anlaşılmaktadır.
Uygur Mukamlarında Edebiyat
Uygur Mukamlarının güfteleri, Halk ağız edebiyatı ve klasik şiiri edebiyattan ibaret olup, “Klasik on iki mukam” bünyesindeki “Mukeddeme”, “Destan”, “Meşirep” üç bölümün sırasına göre güfte edilmiştir. Şiirsellik Uygur makamlarının önemli özelliğinden biridir. Mukam güftelerinde maneviyat, aklı -ahlakı içerikler tahakkuk edilerek etnik bir toplumu sosyal aydın topluma dönüştürücü, insan maneviyatını sağlamlaştırıcı mistik arzu-umutlar yansıtılmıştır.
Mukamın giriş bölümündeki “Mukeddeme”nın güfteleri, Felsefe ve hikmetleri içerikli olup Uygur Klasik edebiyatındaki Ali Şir Nevai, Fuzuli, Meşirep, Zelili, Hüveyda, Bilal Nazmi gibi klasik şairlerın şiirlerinden seçilmiştir. Örneğin Mukamının “Mukeddemesıne Uygur şairlerınden Baba-Reyim Meşirep'ın:
“ Satarım tellerine can Bağından tel örüp çalsam,
Onun nalesinden, bi-nevanın gönlünü alsam”…
gazeli güfte edilmiştir.
Mukamın ikinci bölümü “Destan”ın güftelerinde, sosyolojik ve tarihsel konuları işlenmiş olup “Per had-i- şirin”, “Baba- Ruşen”, “Girip-Senem” gibi Halk ağız edebiyatındaki destan ve koşmalardan oluşmaktadır. Ör: Üz hal Mukamının “Destan “Müziği Ali-Şir Neva-i nin “Perhadı-Şirın” destanından alınmış olup Ör: “ Nigar’ım laf açıp benden, meğer veslim sual sorursa,
Söyleyin bu Çin şahıdır, sevgi sahralarında avare”. (24) (Tercüme yapılamadı) Gazeli yer almaktadır.
Mukamın üçüncü bölümü “Meişrep”te insanlar arsındaki saygı-sevgi, sadakat ve güzelliğe ait koşmalar, beyitler yer almaktadır.
Ör: İli yar kent mukamının birıncı meşirep nağmesinde Uygur Klasik şairi Hüveydanın :
“Eyıtmığılsırıngnı sen, herkim gesırdaş özgedır
Derdı yok bi derkte, mungeyimamungdaş özgedır(25)
Beyitlerı yer almaktadır.
Uygur Mukamlarında Tiyatro
Uygurlarda Tiyatronun oluşum-gelişim süreci islimin kabulünden öncesine dayanır. Xin-jiang'in Kuzeyindeki Dün- Huang Buda mağaraları , antik Hoten (26) harabeleri ve şorçuk (27) mağaralarında, ellerine berbap ve balaman çalgısı almış Maymun tipinde maskeli Tiyatro sanatçılarının kabartma resimleri bulunmaktadır. 1959 yılı Xin-jiang'in Kumul Vilayetine bağlı Tümürıtı deki kazılarda ortaya çıkmış bulunan “Maytırya Samit-Nataka”ve “ Nanda Nataka” isimli iki tiyatro senaryosu Uygurlarda İslamdan önceki Budizm etkisi altındaki Tiyatro kültürünün oluşum ve gelişim durumunu göz önümüze sermekte. Çin tarihi kaynaklarından “ Eski Tang Nema”nın 4.cildinde :
Güney ve kuzey Sülalelerinin önceki padişahı Fu-Chan (351-355)Çin,in Batı bölgelerinden Hu-şhi Uygur Tiyatrosu ve Bay şhi( Reng-ga-reng) oyun sanatçılarını taklip ettiklerinden bahis edilmektedir (28) .
Tiyatro İslamın kabulünden sonra Uygur Mukam “Destan”larında“Öykü” olarak , Halk “Meşirep”lerınde ise müzikli oyun karakteri alarak devam etti. Uygur “Meşireplerı” müzik, dans, vokal, drama-komedi, öykülerin bileşiminden Üniversal sanat şenliği sahnesini yarattı .
Ör: Uygur Halk meşirep mukamlarındakı günümüzde oynanmakta olan “Nazır kom”, “Derere oyunu”, “Çay ikram etme”, “İki ihtiyarin su Kavgası”, “Oğul bala çakkan”, “Keçe oyunu”, “Vak-vak”, “Hakımin dava soruşu” , “ Cuvaz” oyunları tiyatrosal oyunlardır. Tiyatro karakterdeki oyunlar dışında, Mukam Meşireplerınde Kadın-Erkek beraberliğinde vokalli düetli oyunlarda sıkı gözlenmekte. Uygur halk destanlarındaki Tiyatrosal öyküler güçlü epik anlatım ve poetik şikayet, Dedaktkpend- nasihatlerle yoğrulmuş tiyatro senaryolarını anımsatır.
Uygur Tiyatroları geçmişten günümüze Uygur ukamlarının “büyük Nağme” ve “Meşireplerı vasıtasıyla yürütülmüştür. Günümüz sahnelerinde oynanmakta olan “ Tahir-Zühre”, “Perhad-Şirın “Leyli-Mecnun”, Yusuf- Ahmet” , Gunçem” , “Rabıye-Se-i dın”, “Çimen gül”, “Çin-muden gibi müzikaller mukam müziğiyle sahnelenmekte. Uygurlarda en sevilen oyunlardan “ Garıb-Senem “Müzikalinde mukam müziğinin vokal ve çalgısal eserlerinden 42 parçası bulunmaktadır. Bu durum Uygur tiyatro janrının mukamlarla iç-içe olduğunu göstermektedir.
Sonuç:
Uygur Mukam( Makam) sanatı özerindeki bilimsel çalışmalar sonuçları gösteriyor ki, Uygur makam sanatının tek yönlü olarak müzik teorisi açısından incelenmesinin Uygur makamlarının kültürel özelliklerine her yönü ile aydınlığa kavuşturulamayacağına, profesyonel klasik müziği yüceltilerek, halik müziğinin dışlanmasına, müzik kültürümüzün soyutlaşmasına yol açacağına inanmaktayız. Sonuç itibarıyla Uygur Mukam kültürü, seçkin şiir ve şarkıların bir birine eklenerek icra edildiği müzik parçaları ve herhangi bir hikâye temasının besteci tarafından bestelenmiş destanları değildir. Uygur mukam sanatı uzun tarihi süreç içinde gelişmiş, olgunlaşmış Tasnif-Nağmeler ve klasik şiiri eserlerden oluşmuş semantik hareket, ila, duyusal –görüsel idrak hareketi, Duygu- düşünce, Felsefe, ideolojik kavramlar içermektedir. Uygur Mukam sanatı büyük hacimdeki karmaşık teorik kurallara sahip dört bileşen, müzik, şiir, Tiyatro (öykü ), dans Janrının bileşiminden oluşmaktadır. Uygur Makamları, bu dört bileşen vasıtasıyla anlatım dilini oluşturmuş olup, felsefe, ahlak, Yaşam biçimi, gelenek-görenek gibi semantik içerikleri ile halkın Toplumsal değerlerini yansıtmaktadır. Mukam kültürünün oluşum -gelişim süreci bugünkü tarih dilimleri içinde önceki tarihi dilimlerini, klasik makam türünde halik (halk) makam türünü ve genetik özelliğini korumuş sosyal ve kültürel hadiselerden oluştuğu anlaşılmaktadır.
_____________________________________
*Doç.Dr Nuri Mahmut Ege Üni. Devlet Konservatuarı, Ses eğitimi Anabilim Dalı Öğr. Üyesi
1 Meşirep: 1.Uygur klasik 12mukamın üçüncü bölümünün adıdır. 2. Uygurlarda, şarkılı-danslı eğlence toplantısı .
2 Folklor. Folklor burada geniş anlamda kullanılmıştır.
3 Mergul: Uygur 12mukamında ara nağmelerin adıdır.
4 Mukam:Merğulların bitişinde çalınan düşürge müziği (coda), bölümü.
5 bk: A.Ş.Muhammet Emin, “Uygur MukamHazinesi”,Xin-jiangÜniversitesıMatbası, 1997 Xin-jiangÜrümçi,s.370.
6 Merğul ,Mukam ve mukam şube lerını bir birine ekleyen çalgısal nağmeler
7 Sujiwa (Sujup , Türk besteci ve berbapvrtüzı): Tang sülalesi( miladi 577.) yıllarında batı diyarı( türk yurdundan) küzey çinin JiuHAanedanlığındanju-wu-di Han ile evlendirilmiş Türk kızı Asena suyüm ile birlikte Çinin iç bölgelerine gelen Türk bestecidir. Müzik tarihçisi Feng-jing- jün, Sujup,u “Suvajiva”, yakı “Su-ji-va” olarak telaffuz etmektedir.
8 AkarımandaSüysulalesının dayı yılları (605-618) Çinda yaşamış Uygur berbapustası .Ablız Muhammet sayramı “SüyTangsülalelerındekı Uygur sanaçılar” Mlletlerneşiryatı” (10-1993) Pekin
9 Tang sülalesi şairi yuan- jinin. “Fa-çüy” adındaki şiiri A. M.Şükür.” Uygur mukam hazinesi” (s. 126-127)xinjiangüniversitesi yayin evi 4.1997.Ürümçi.
10 Hanış. Hanış (Kralıçe)
11 Hu. Hular: Antik Çinin batısındaki Türk kavminin adlandırılması.
12 Jaing-Hu: Çinli müzikolog Jing- Jian-Mingin “Uygur 12Mukamı Hakkında” adındakımakalaesi. XinjiangKültür Dergisi, Ürümçi1986 , s.15.
13 Jiu-Jing- Bhao. Zhng- GO “Uygur mukamlarının oluşumu, gelişim tarihi”. Makaleler toplamı( s.153).1995. Pekin.
14 mukaddeme. Mukaddeme.Mukam başı, pruloğ. Giriş müziği anlamında kullanılır
15 Meşirep.Meşirep Uygurlarda şarkı ve danslı toplantı ) “Milis”. Baz ram anlamında kullanılır
16 Cula. Cula .Uygur 12mukanında dans özelliği olan nağmelerden biri.
17 Senem. Uyurlarda güzelliği simgeleyen sözcük. Klasik 12mukamda senemler danslı nağmelerden oluşmaktadır
18 Selke selke: Çıfıt anlamda maslaştırmak, coşturmak, anlamında kullanılır.
19 Tez Teze: Çabuk- tez .ve dizmek gibi anlam içermektedir. (“Okyanus”) s.608-251.
20 Destan: Destan : kahramanlara övgüler, sosyolojik- tarihi olaylar, sevgi aşk gibi konular işlenmiş şiiri hikayeler anlamını taşır.
21 Mergul: Mergullarmakam,şubelerini bir birine bağlayan insterrmental müzik parçasıdır.
22 Kumul: çin Halik cumhuriyeti xinjiang öz erik bölgesinin batısındaki vilayet.
23 Dolan: Çin’in Xinjiang bölgesinin doğusundaYerkenvilayeti ve tarım havzasında yerleşik Uygurkavmidir.
24 Tercüme yapılmadı
25 Tercümesı. “ Söylemesen sırlarını, her kime sırdaş özgedir,
Derdı yokla dertleşme, heryerde yoldaş özgedır.
26 Hoten Xijiang'in güney vilayetlerınden birı
27 Şorçuk Xinjing eyaletının güneyınde bugünkü Kara şehir
28 “Eskı Tang Name” Hu-şİ, Batı bölgelerden gelen Uygur oyunları hakkında yazıtlar.(dördüncü cilt)
Kaynaklar:
1. Ven-Tung-ŞU . “Uygur 12 mukamı” (iki kısım nota kitabı) Milletler Neşriyatı 1965. Beyjing
2. “Uygur 12 Mukamı” Hakkında bilimsel araştırma makaleleri, 08-1995 Beyjing
3. Tang sülalesi” Nez meler külliyatı” (618-907.yıl 4.ve 9 .cilt) Wey-Jinag. “ Süy,Tang Tarihine Ait Bilimsel Makaleler Toplamı” Çin Sosyal Bilimler Neşirevi 1981-1983 .
4. Emet Can Ehmedi. “Uygur Mukamları üzerine” Xinjiang Halk Neşriyatı Ürümçi 10-1982
5. Prof. Doktor A.M. Emin “Uygur Mukam Hazinesi” Xinjiang Üniversitesi Basım evi 04-1975
6. Liyu-Yan-Şiyu. “Müzik Küğleri Tepsilatı” Şuhu-jüyneşriyatı 1745
7. Molla İsmetüllah Bin Molla Nimetüllah Möcizi “Tevarıh-i Muskiyun”(Musikiciler Tarihi) Milletler Neşriyatı 1982. Beijing
8. Abdukerim Rahman “Uygur halk destanları” Xin-jiang Halk neşriyatı. Ürümçi 01-1981.
9. Prof. Doktor A.M.Emin “Xin-jiang,inTang hanedanlığı devrindeki nahşa-usul sanatı” Xin-jiang Halk neşriyatı. Ürümçi. 08- 1980
__________________________________
NOT: Yukarıdaki metin Ayhan Sarı tarafından redakte edilmiş, bazı harflar ve yazımlar yazarın yazı tarzı hk. fikir vermesi bakımından olduğu gibi bırakılmıştır.
Bize Ulasin
İstanbul 27°°C
Teşekkürederiz...
