Haber Detayları

Kırım Tatar Halk Yırlarında Ölüm Konusu... Zekeriya Başarslan

Kırım Tatarları yüzyıllarca süren sıkıntılı yaşamları boyunca, göçler ve sürgünler yaşamıştır. Doğaldır ki; ölüm yırlarına da yansımıştır. Kırım Tatar Halk Yırlarının derlenip günümüze ulaşmasında önemli katkılarda bulunan Yahya Şerfedinov'un hazırladığı “Zvuçit (Yangray) Kaytarma” da yüzlerce Kırım halk yırı bulunmaktadır. Derleme tarihleri 1918 lerden başlamaktadır.

MAKALE Haberi - Saturday, April 30, 2016 - 10:04

Resmi küçültmek için üzerini tıklayın...

Kırım Tatar Halk Yırlarında (Türkülerinde) Ölüm Konusu... Yrd. Doç. Dr. Zekeriya Başarslan

Birinci Dünya Savaşı yıllarında Macar Ignác Kúnos tarafından 1915 yılında Estergon kampında esirler arasında bulunan Tatarlardan derlenilen Kırım-Tatar türküleri, Zsuzsa Kakuk tarafından incelenip, düzenlenmiş ve “Kırım Tatar Şarkıları” adı ile yayınlanmıştır.

Bu yayınlarda yer alan Kırım Tatar Halk Yırları incelenmiş ve içinde ölümle ilgili yer alan kelimeler belirtilmiştir. “Kırım Tatar Şarkıları” cırlar bölümünün değerlendirildiğinde; 134 cır(yır) içinde 21 yırda ölümle ilgili kelimeler geçmektedir.

Ölüm(3), ölgen(3), ölersek(1), ölsin(1), öleceksin(1), ölürgen(1), ölmezden(1), ölü(1), öldürme(1), öldir(1), öldürgen(1) ölümi(1), ölüysem(1), ölse(1), »öldiriy(1), ölecek(1), ölmeyik(1), ölep(1) kez kullanılmıştır. Bu kelimelerde geçen "ö" harfi bizim okuduğumuz biçimde okunmamaktadır. Aslında "o" ile "ö" harfinin karışımı bir ses çıkmaktadır.

Şeyit (5), kömey(2), mezara(1), mezarga(1), mezarımı(1), kabir(1), urganlar(1), urulgan(1), kefen(1), leş(1), kurban bolgan(1), cennet(1) kez kullanılmıştır. Dolaylı anlatım için, yetim(1),kanım aksın(1), al kanlar içine(1) ayrıca belirtilebilir.

Ölüm ile ilgili 30 kelime kullanılmıştır. Tekrarları ile birlikte 41 kez kullanım alanı bulmuştur. Bu kelimlerden 18 tanesi ölüm kelimesinden oluşmuştur.

Şeyit (şehit)(5) kez kullanılarak en fazla kullanılan kelime olmuştur. Kömey(2) diğerleri birer kez geçmektedir. Bunlar arasında leş(1) çölde ölen askerler için söylenilmiş pek alışık olmadığımız bir kelimedir.

Kırım Tatarları yüzyıllarca süren sıkıntılı yaşamları boyunca, göçler ve sürgünler yaşamıştır. Doğaldır ki; ölüm yırlarına da yansımıştır.

Kırım Tatar Halk Yırlarının derlenip günümüze ulaşmasında önemli katkılarda bulunan Yahya Şerfedinov'un hazırladığı “Zvuçit (Yangray) Kaytarma” da yüzlerce Kırım halk yırı bulunmaktadır. Derleme tarihleri 1918 lerden başlamaktadır.

Genişletilmiş olarak ancak 1979 yılında Taşkent'te yayınlanabilmiştir. Daha önce yapılan yayınlar da bulunmaktadır.

Yırların taranmasında karşımıza çıkan ölümle ilgili dörtlükler aşağıya çıkarılmıştır.

Seit Oglu Seydamet

Cuma kuni, ah, aman,

Daragaçlar da kuruldu,

Cuma ertesi, aman,

Seydametler asıldı.

Değişken ölçülü ezgiler kullanılmıştır.

7/8, 5/8, 7/8, 9/8, 6/8, 4/8, 7/8, 9/8

8 ölçü kullanılmıştır.

Donanım: sol#

Karar sesi: mi

Derleme tarihi: 1962

Elif Dedim Be Dedim

Elifim noktalandı

Az derdim çokçalandı

Etiş, anam, etiş, babam

Kabirim tahtalandı.

Simferopol bazarım

Özüm okup yazarım

Kazarmanın azbarında

Layık oldu mezarım

Değişken ölçülü ezgiler kullanılmıştır.

4/4(2), 3/2, 4/4, 3/2, 5/4, 4/4, 3/2 sırası ile

Ezgi 8 ölçü de tamamlanıyor.

Donanım: fa #, si bemol, mi bemol

Karar sesi: re

Derleme tarihi: 1961

Doktor

Bar söyleniz doktorga, aman

Bilsin menim çaremi,

Doktor kelse kar eylemez,

Ecel kelse can gider.

¾ lük ölçü ile başlıyor.

2/4,lük ¾(2), 4/4, 2/4, ¾, 2/4(2),5/4 lük ölçü ile bitiyor.

Yır 10 ölçü den oluşuyor.

Karar sesi: do

Derleme tarihi:1929

Port-Artur

Port-Arturnın mallesi

Ne büyüktir kalesi.

Yıgdı-aldı evlatlarnı,

Aglap kaldı anesi.

Aglama anem, aglama, babam,

Belki çare bulunur.

4/8, 5/8,(9/8 lik) ölçü düzeninde

si bemol, do# (hicaz)

16 ölçü ve bir tekrar ölçüsü ile 17 ölçüden oluşuyor.

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1932

Topuzlı Şalım

Anem de menim kara da saçım kestiler,

Taş koranın artında,anem,ölümni kömdiler.

Anem de menim kefenim yengem tokusın,

Aftalarda, bayramlarda meni annsın.

6/8 lik ölçü ile 8 ölçüdür.

Donanımı: değiştirme işareti almıyor.

Ezgi içinde si bemol ve mi bemol birer kez alıyor.

Karar sesi: re

Derleme tarihi: 1926

Bir Danem, Ayşem

Uç kun oldı dalgacılar daldılar, daldılar

Ayşe kıznı suv tübünden buldılar, buldılar

Ayşe kıznı suv tübünden buldılar,

Bir danem, Ayşem.

9/8 (eksik ölçü ile başlıyor)

12 ölçüden oluşuyor.

Donanımda, fa# var.

Karar sesi: mi

Derleme tarihi: 1928

Bir Kuş Edim

Bir kuş edim, aman,

Uçar da edim avada, yandım...

Attı da urdu zalım da avcı,

Yandım da yandım, kavurdılar tavaya

Yavrularım, aman

Öksüz de kaldı yuvada, yandım...

Zalım da avcı attı da urdı,

Yandım da yandım, kavurdılar tavaya

Değişken ölçülü ezgiler kullanılmıştır.

¾, 2/4, 4/4, ¾, 5/4(2), ¾ (2)

8 ölçüden oluşmuştur.

Donanımda, fa# do# sol# (fa bekar olduğu zaman var)

Karar sesi: mi

Derleme tarihi:1936

Çumluk Dagında

Çumluk dagında asmalı üzüm

Açınız mezarımı körünüz üzümi

İnsan mezara kirgen sonra

Olur elyak, bir avuç toprak

6/8lik 8 ölçüdür. Tekrar ile 16 ölçüde tamamlanıyor.

Donanımda değiştirici yok.

Ezgi içinde fa# bir ölçüde var.

Karar sesi: do

Derleme tarihi:1925

Kerem

Bu dunyada uç nesneden korkarım, aman

Bir ayrılık, bir öksüzlık, bir ölüm.

İç birinden asla gönlüm hoş degil, aman,

Bir ayrılık, bir öksüzlık, bir ölüm.

Gele gele geldik şu kara taşa, aman,

Yazılanlar gelir bu garib başa.

Asret koydı bizni kavm-kardaşa

Bir ayrılık, bir yoksulluk, bir ölüm

6/8lik 11 ölçü, 9/8lik ölçü, 6/8lik 12 ölçü toplam 24 ölçüden oluşuyor.

Donanım: si bemol, mi bemol,

Karar sesi: sol

Derleme tarihi: 1927

Nogay Beyiti

.......

Ölgen kunu kişiden yalıp ibesin eter

.......

Ay! Biz ölgen son üstümizge otlar biter,

Çok fazla ölçü değişmesi vardır.

7/8, 4/8, 3/8, 6/8, 5/8, ¾, sürekli değişiyor.

116 ölçüden oluşuyor. 51 ölçü değişimi görülmektedir.

Donanımda bir şey yok

Karar sesi: re (re-oktav re bitişi vardır)

Derleme tarihi:1928

Gidin, Bulutlar

Deryadan kayıklar

Yan gideler balıklar

Ecel kelse de, can gider

Ah, sevdigim, amanın, aman

Ekim kelse kıyarmı eyler?

Çok fazla ölçü değişmesi vardır.

Başlangıç ölçüsü yok-eksik ölçü

2. ölçüden itibaren 4/4, ¾, 2/4, 5/4, 2/4, 2/4(2ölçü) ¾, 2/4, 4/4, 5/4 vb..devam ediyor..22 ölçüden oluşmuştur.21 ölçüde ölçü değişimi görülmektedir.

Donanımda bir şey yok. Ezgi içinde 1 kez ince la bemol oluyor. Birçok kez kalın fa# oluyor.

Derleme tarihi:1939

Umer-Oca

Menim adım Umer-Oca

Kabirim bar ucdan-uca.

Ne imam kerek, ne bir oca,

Kızlar kazsın kabirimni

Azmak ile tozmak ile

Yar bulunmaz kezmek ile.

Altın kurek kazma ile

Kızlar kılsın cenazemi

Değişmeli: 2/4, 7/4, 2/4, ¾, 4/4, 2/4, 4/4, 2/4, 4/4, 2/4, 5/4, 2/4lük 12 ölçüden oluşuyor. Her ölçüde ölçü değişimi vardır.

Donanım: si bemol, mi bemol, fa#

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1937

Eki Pugu

Pugunun kozleri benzer mercana

Zalım da avcı, nasıl da kıydın bu cana.

6/8, 11/8, 12/8, 16/8, 11/8, 16/8, 18/8, 13/8(2ölçü) toplam 9 ölçüden oluşuyor. Her ölçüde değişim var.

Donanım: sol# , (ezgi içinde do#) var

Karar sesi: mi

Ene Aldı Gam Beni

Ene aldı gam beni

Öldureyim gendimi

Ah, gam içün yarattınmı, amanın, aman,

Yaradanım, sen beni.

Şu daglar olmayaydı,

Yapragı solmayaydı,

Ölüm bilinmez kelir, amanın, aman,

Ayrılık olmayaydı.

2/4, ¾, 7/4, ¾, 4/4, 2/4(2), ¾ (2), 5/4, 2/4(3), 8/4, 4/4, 2/4lük 16 ölçüden oluşuyor.

Donanım: si bemol, mi bemol, fa#

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1928

Bagçadan bir gül kopardım

Ah, guzelim, geçmez oldın

Şu kapının ogünden

Öldür meni, kurtulayım

Şu sevdalık dertinden

Eksik ölçü ile başlıyor.

5/8, 6/8, 7/8, 5/8, 4/8, 8/8, 4/8, 5/8, 6/8, 4/8, 3/8, 6/8, 4/8, 5/8, 6/8, 4/8, 3/8, 5/8

Toplam 18 ölçü; tekrarları ile 25 ölçüdür.

Donanım: si bemol, mi bemol, la bemol

Karar sesi: do

Derleme tarihi:1935

Nazlı da Nazlı

Aman, kız, yaman, kız,

Aldadın meni, aman!

Kaş ettin, koz ettin,

Aldadın meni, aman.

Ölmezden mezara, canım

Sen koydın meni, aman.

2/4, 3/2, 5/4, 2/4, ¾, 3/2, 2/4(2), 6/8(3), 6/8(3/4) 5 ölçü kullanılmıştır.

Toplam 16 ölçü; tekrarları ile 32 ölçüde tamamlanıyor.

Donanım: fa#

Karar sesi: mi

Derleme tarihi:1934

İç Bir Bülbül

Mecnun kibi dag başında gezersin, ah, aman,

Gezersin de yar koksin sezersin, ah, aman,

Bir kun sen de tatlı candan bezersin de, ah, aman.

Uçurdım şaini konmaz dalına, ah, aman,

Keçirdim, iç fursat kelmez eline, ah, aman

Yazık degilmi yaşlıkta ölmege, ah, aman.

Çok fazla değişmeli ölçü vardır..

51 ölçüden oluşmuştur.35 ölçüde değişim görülmektedir.

Donanım: si bemol alıyor.

Karar sesi: la (kalın)

Derleme tarihi:1934

Ölmem Men

Ölmem men, ölmem men,

Kara erge kirmem men.

Kara erge kirgen son

Çagırsan da kelmem men.

2/4’lük ölçü

Toplam 8 ölçü. Tekrarları ile 16 ölçü.

Donanım: fa#, do#

Karar sesi: mi

Derleme tarihi:1930

Kara Deniz

Eki kolun bem-beyaz da, kaday,

Cebine de sıymay, asabay, kaday.

Ölecekmen dertinden de, kaday,

Kimseler duymay, asabay, kaday

7/8 tartımlı bir ezgi

8 ölçüden oluşuyor. Tekrarları ile 12 ölçü.

Donanım: fa#

Karar sesi: mi

Derleme tarihi:1924

Merdivenden İnerken

Men ölürsem, yol yanına komsünler,

Gelip geçen dostlar aşık ölmüş desinler.

4/8’lik ölçülü 16 ölçüden oluşmuştur.

Donanım: si bemol, mi bemol. (Ezgi içinde la bemol almıştır)

Karar sesi: sol

Derleme tarihi:1918

Yaltanın Bagçasında

Yaltanın bagçasında bir top gulüm var

Bu dünyada, ey, gulçigim, ölüm bar, yar,

Yar, aman, ölüm bar, yar.

Ölüm da degil, bu sevgide zulüm bar,

Gel otur yanıma da, alım söyleyim, yar,

Yar, aman, söyleyim, yar

4/4(37) ,3/4(3) ,4/4(7) ,3/4, 4/4’lük

49 ölçüden oluşuyor.

Tekrarları ile birlikte 74 ölçü oluyor.

Donanım: si bemol

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1961

Sevdalık

Endi ketsem iç kaytmam

Yıl avışmay, ah, aman.

Tanrı de canım almasın,

Bir kavuşmay, ah, ah.

Bir kavuşmay, ah

2/4’lük ölçülü 10 ölçüdür.

Tekrarlarla 16 ölçüden oluşmuştur.

Donanım: si bemol, mi bemol

Karar sesi: fa

Derleme tarihi:1927

Gider İsen

Karasu menim öz bazarım,

Em okurum, yazarım.

Senden de gayrı yar seversem

Ateş olsun mezarım, mezarım

¾ lük ölçü ile yazılmıştır.

Toplam 28 ölçüden oluşuyor.

Donanım: si bemol, mi bemol, fa#

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1921

Çıkıp Da Yükseklerden Bakma

Akız, ne, kaçarsın menden?

Ölerim, ayrılmam senden.

Ölüp de kara yerge kirsem

O vakıt ayrılırım senden

¾, 4/8, 3/8, 4/8, 3/8, 4/8(2), 8/8, 3/8, 4/8 (7/8)(7), 8/8’lik16 ölçüde tamamlanmıştır. Tekrarlarla birlikte 24 ölçüdür.

Donanım: Yok. Ezgi içinde sol#, fa# var.

Karar sesi: do

Derleme tarihi:1938

Esmeri Yârim

Ah, öleyim, vah, öleyim,

Yar, senin ile öleyim,

Esmeri yavrum kuçagında,

Men bayılaydım, öleyim.

7/8, 3/8 (2), 11/8 (2), 7/8(2), 9/8, 11/8 (2),

Toplam 8 ölçüden oluşuyor.

Donanım: fa#, do#

Karar sesi: si (kalın)

Derleme tarihi:1937

Oduncular

Bu dert meni, aman, iflayz etmez, öldürir.

Dost agletip, duşmanlarımı, a canım kuldürir.

11/8, 12/8, 4/8(5)’lik 8 ölçülük bir ezgidir.

Tekrarları ile birlikte 16 ölçü olmaktadır.

Donanım: si bemol, mi bemol

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1938

Dertli Kaval

Menim anam yaşlıgında ölmüştür

Tayfalarım episi oksüz kalmıştır

Ah neyleyim babam ogey almıştır

İnle, kaval, dertlerimni sen sustur.

6/8 lik tartımlıdır.

16 ölçüden oluşmuştur.

Donanım: fa#

Karar sesi: mi

Derleme tarihi:1918

Aydagul

Aydagul attan yıkılgan

Öleyazgan, Aydagul

Sekiz cennet kapısın da

Koreyazgan, Aydagüll

6/8 lik ölçü ile yazılmıştır.

Toplam 8 ölçüden oluşuyor.

Tekrarları ile 12 ölçü olmaktadır.

Donanım: Değiştirme işareti almamıştır.

Karar sesi: re

Derleme tarihi:1928

Kara Ker-Atım

Duvada bolun yaş-yavka

Ay, soylar-soplar, yar.

Ölmey kaytsam, eterim,

Ay kozaydın, toylar, yar.

6/8 lük ölçü ile yazılmıştır.

Toplam 12 ölçüden oluşuyor.

Tekrarları ile 20 ölçü olmaktadır.

Donanım: fa#, do# (ezgi içinde bir yerde sol diyez almaktadır)

Karar sesi: si (kalın)

Derleme tarihi:1936

Şerfedinov'un hazırladığı “Zvuçit(Yangray) Kaytarma” da yer alan 243 Kırım Tatar Halk Yırı taramasında, 29 ayrı yırda ölümle ilgili kelimeler kullanılmıştır.

Ölumni (5), öleyim(4), ölüm(3), ölmem(2), ölmüş(1), ölürsem(1), ölecekmen(1), ölmezden(1), ölgen(1), öldüreyim(1), öldür(1), ölmege(1), ölerim(1), ölüp(1) öldürir(1),ölmüştir(1), ölmey(1), öleyazgan(1) kez kullanılmıştır.

Mezarımı(5), kabirim(3), kara yer(2), komsünler(1), cenaze(1), asıldı(1), ecel(1), can almak(1), can gider(1), cana kıymak(1) yıgdı(1) kez kullanılmıştır.

Dolaylı anlatım için öksüzlük(4), tatlı candan bezmek(1), cennet kapısı kormek(1), dalgıçlar tarafından üç gün sonra su dibinde bulunan Ayşe yırı da diğerlerinden farklı bir anlatım biçimi olduğu için ayrıca belirtilmiştir..

Ölmek ile ilgili 29 kelime kullanılmıştır. Tekrarları ile birlikte 46 kez kullanım alanı bulmuştur. Bunların içinden 18 kelime ölüm kelimesinin değişiminden oluşmuştur.

Toplam olarak 28 kez değişik biçimde ölüm kelimesi kullanılmıştır. Ölümni(5), mezarımı(5) kez kullanım alanı bularak en çok kullanılan kelimeler olmuştur. Öleyim(4), ölüm(3), kabirim(3) defa ile ardından gelmektedir.

Ölmeden mezara konmak, öldür beni kurtulayım, gençlikte ölmek, öleceğim derdimden vb. sözlerle gerçek ölüm değil sevginin, aşkın,yanıp tutuşma düşüncesinin yansımaları sözlerde görülmektedir.

Bir yırda puğu kuşunun ölümü anlatılmaktadır. Kara yere girdiğin zaman çağırsan da gelmem ben sözlerinde ise esprili bir anlatım görülmektedir.

En fazla ölçü ile Nogay Beyiti ilk sırada yer almaktadır. Aynı zamanda en çok ölçü değişiminde de en önde gelmektedir.

Ezgilerdeki ölçü değişimlerinin çok oluşu, belki de Kırım Tatarlarının düzenli ritmik yapıyı pek benimsemediği düşüncesini uyandırabilir. Belki de içlerinden daha serbest bir ifade ile anlatmak duygusu geçmektedir diyebiliriz.

Ölümle ilgili yırlar1918 ile 1962 yılları arasında derlenmiştir.4 yır ile 1928 yılı ilk sırada yer almaktadır.

Kırım Tatar Yırlarında geçen ölüm olgusu Milli Marşlarına da yansımıştır. Sözlerimi Kırım Tatarlarının Milli Marşı’nın son kıtası ile bitirmek istiyorum.

Ant etkenmen söz bergenmen millet içün olmege

Bilip korüp milletimin koz yaşını silmege

Bilmiy kormey bin yaşasam,kurultayga han bolsam,

Kene bir gün mezarcılar kelir meni kommege...

Kaynakça

Zsuzsa, Kakuk, Kırım Tatar Şarkıları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1993.

Şerfedinov, Yahya, Zvuçit(Yangray) Kaytarma, Gafur Gulam Adına Edebiyat ve Sanat Yayınları, Taşkent 1979.