Ülkemizde, zengin kültürümüzü yansıtan geleneksel müziklerimizin yeri ve önemi çok büyüktür. Makamsal açıdan bakıldığında Geleneksel Türk Sanat Müziği içinde Nihavend makamı, günümüzün en yaygın kullanılan makamlarından biridir. Nihavend makamının makam dağarı içerisindeki ağırlığı son yüzyıl içinde hızlı bir yükseliş göstermiş ve günümüzde ilk sıralara yükselmiştir. 20. yüzyıldan önce gelen beste ve güfte mecmualarına dayanarak hazırlanmış olan aşağıdaki tablo Nihavend makamının 20. yüzyıl makam dağarındaki ağırlığının nasıl artış gösterdiğini ortaya koymaktadır (Can, 2006).
Tablo 1:
Yüzyıla Ait Çeşitli Kaynaklarda En Sık Kullanılan Makamlar
No TRT2006 TRT95 Üngör Aksüt Kalayc. Rona H. Tah. A. Avni
1 Hicâz Hicâz Hicâz Hicâz Nihavend Hicâz Uşşâk Hicâz
2 Nihavend Nihavend Hüzzâm Nihavend Hicâz Nihavend Hicâz Uşşâk
3 Hüzzâm Hüzzâm Nihavent Khicâzk Râst Hüzzâm Suznâk Hicâzkâr
4 Khicâzk Khicâzk Uşşâk Hüzzâm Hüzzâm Khicazk Râst Hüzzâm
5 Râst Râst Khicâzk Uşşâk Uşşâk Uşşâk Nihavend Suznâk
6 Uşşâk Uşşâk Râst Râst Khicâzk Râst Karcığâr Sabâ
7 Hüseynî Hüseynî Hicâzkâr Hüseynî Mkürdî Hüseynî Hicâzkâr Râst
8 Mkürdî Mâhûr Hüseynî Suznâk Hüseynî Suznâk Hüzzâm Nihavent
9 Mâhûr Hicâzkâr Suznâk Hicâzkâr Segâh Karcığâr Hüseynî Hüseynî
10 Segâh Karcığâr Karcığâr Mâhûr Karcığâr Hicâzkâr Bnigâr Bayâti
Tabloda görüldüğü gibi Nihavend makamı, 20. yüzyıl başlarına ait Ahmet Avni’nin “Hânende”si ve Hasan Tahsin’in “Gülzâr-ı Musiki”sinde en sık kullanıılan 10 makam içinde 8. ve 5. sırayı alırken, daha sonraki Mustafa Rona’nın 20. Yüzyıl Türk Musikisi, E. Ruhi Üngör’ün Türk Musikisi Güfteler Antolojisi, Sadun Aksüt’ün Türk Musikisi Güfteler Antolojisi ve Rahmi Kalaycıoğlu’nun Türk Musikisi Bestekarları Külliyatı gibi söz ve nota mecmualarında ilk sıralara yükselmiştir. Günümüze ait en geniş koleksiyonlardan biri TRT Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı’nda son on yıl içerisinde ağırlığı en fazla artış gösteren makam Nihavend makamıdır (Can, 2006).
Son yıllarda büyük ilerleme gösteren bilgisayar teknolojisi, müzik alanındaki çalışma ve analizlerde de kullanılmaya başlanmış ve araştırmacılara büyük imkânlar sağlamıştır. Müzik araştırmalarında verilerin analizi aşamasında bilgisayar kullanımı tüm dünyada giderek yaygınlaşmaktadır. Bilgisayarlar yardımıyla yapılan çalışmalar, günümüzden sadece yarım yüzyıl önce imkânsız olarak değerlendirilen karmaşık istatistiksel analizleri yapmanın yanında, başka şekilde değerlendirilemeyen değişkenlerin etkilerini de ölçerler. Bilgisayar tek bir bilgi kırıntısından müzik hakkında pek çok davranışı ayırabilir, seçebilir (Simonton, 1994: 31). Özellikle büyük veri tabanları üzerinde gerçekleştirilen analizlerde bilgisayar programları büyük kolaylıklar sağlamaktadır (Lincoln, 1990: 18).
Çok sayıda verinin depolanması, yüksek hızlarda hatasız bir biçimde işlenilmesi söz konusu olduğunda, bilgisayar teknolojisinin araştırmacılara sağladığı imkânlar, birçok alanda yeni ufukların açılmasını kolaylaştırmıştır. Bilgisayarın müzik dünyasına girişinden sonra istatistiksel analizin de dahil 297 olduğu bu işlemler çok daha kolay, hızlı ve en önemlisi paylaşıma açık hâle gelmiştir (Erol, 2007). Böylece uzun zaman alan, zor ve monoton işlem basamakları nedeniyle cesaret edilemeyen analizler müzik alanında da yapılmaya ve özellikle eğitimciler arasında yaygınlaşmaya başlamıştır.
Bu çalışmada, onbinlerce notadan oluşan geniş bir veri tabanı üzerinde yoğun işlemler gerektiren aşamalarda bilgisayar desteğinden yararlanılmıştır. Nihavend makamında aralıkların kullanım durumlarını belirlemek amacıyla, makamda en sık kullanılan usul olan Düyek usulünde rasgele seçilen 100 Nihavend şarkı bilgisayar ortamında istatistiksel yöntemlerle analiz edilmiştir. Analiz sonucunda Nihavend makamındaki aralıkların kullanım durumları belirlenmiştir.
Bulgular ve Yorum Bu bölümde veri tabanındaki 100 Nihavend şarkı bilgisayar ortamında analiz edilmiştir. Analiz aşamasında Nihavend makamındaki şarkılarda pest ve tiz bölgeye doğru kullanılan aralıklar incelenmiş, aralıkların kullanım sıklıkları belirlenmiştir. Aşağıdaki grafikte Nihavend şarkılarda kullanılan aralıklar yer almaktadır. Sıfır noktası unison aralığı anlamında kullanılmaktadır. Sıfır noktasının sağında kalan kısım tiz bölgeye doğru kullanılan aralıkları, solunda kalan kısım ise pest bölgeye doğru kullanılan aralıkları göstermektedir.
Grafik 1: Nihavend Şarkılarda Kullanılan Aralıklar
K2 8 K6T4 K3 B2 K2 0 B2 K3 T4 B3 T5 8 0 5 10 15 20 25 30 35
35 30 25 20 15 10 5 0 5 10 15 20 25
Grafikten de kolayca anlaşılabileceği gibi Nihavend şarkılarda en fazla kullanılan aralık, unison aralığıdır. Unison aralığını pest yönde B2’li aralığı takip etmektedir. Daha sonra yine pest yönde K2’li aralığı, tiz yönde B2’li ve K2’li aralıkları kullanılmıştır. En sık kullanılan aralıkların 2’li aralıklar olması dikkat çekicidir. 2’li aralıklarından sonra her iki yönde K3’lü aralıkları kullanılmıştır. B3’lü aralığının pest bölgeye doğru kullanımı tize doğru 298 kullanımından daha fazladır. Tize doğru T4’lü, T5’li ve oktav aralıklarının kullanımı belirgin şekilde artış göstermektedir. Pest bölgeye doğru ise T4’lü, K6’lı ve oktav aralıklarının kullanımı diğer aralıklara göre daha fazladır. Uç bölgelere doğru gidildikçe yani aralıklar genişledikçe kullanım sıklıklarının azaldığı görülmektedir.
Analizden elde edilen sonuçlara göre, küçük aralıklar geniş aralıklara oranla daha fazla kullanılmıştır. Nihaved şarkılarda, ezgi içinde büyük aralıklardan çok, yakın hareketlerin yapılması ve ezgilerin ses alanlarının orta bölgelerinin daha fazla kullanılması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Bu sonuç, Geleneksel Türk Sanat Müziği’nin genel yapısına da uygundur.
Ses alanında aşırı pest veya tiz bölgelere doğru gidildikçe ve geniş aralıklar kullanıldıkça bazı sorunlar ortaya çıkar. Enstrümanların çoğunda birbirine yakın seslerden oluşan ezgileri çalmak, büyük atlamalardan oluşan bir ezgiyi çalmaktan daha kolaydır. Geniş aralıklar kullanılan bir ezgide ses genişliği artar ve daha uç bölgelerdeki notalar kullanılır. Aynı şekilde çoğu enstrümanda orta yükseklikteki perdeleri çalmak daha kolaydır. Uçlardaki perdeler kolay çalınabilse bile bu perdelerin algılanmasındaki kesinlik, azalma eğilimi gösterir (Hippel, 2000: 316). Sebep her ne olursa olsun melodilerde ses alanındaki uç bölgelerinin daha seyrek kullanılma eğilimi ve küçük aralıkların daha sık kullanılma eğilimi görülür (von Hippel 2000: 317). Notalar çoğunlukla küçük aralıkların daha fazla kullanılmasıyla normal dağılım göstererek ses alanının merkezinde kümelenir. Çeşitli dünya müziklerinde olduğu gibi Nihavent şarkılarda da aralıklar büyüdükçe kullanım sıklıkları azalmaktadır.
Aşağıdaki Tablo 2’de, nihavend şarkılarda pest ve tiz bölgeye doğru bir oktav içerisindeki aralıklar kullanım sıklıklarına göre verilmektedir. Aralıkların büyüdükçe kullanım yüzdesinin de azalması Tablo 2’de açıkça görülmektedir.
Tabloda görülen aralıklarda pest yöne doğru olan aralık kullanımları (-) olarak gösterilmektedir. Yani “B2”li aralığı tize doğru bir gidişi gösteririken “- B2”li aralığı pest bölgeye doğru bir gidişi göstermektedir. Nihavend şarkılarda unison aralığının kullanım yüzdesi % 19,7’dir. % 0,01 kullanım sıklığı ile en az kullanılan aralık ise pest bölgeye doğru kullanılan K7’li aralığıdır. Kullanım sıklığına göre ilk sıralarda yer alan aralıkların küçük olduğu göze çarpmaktadır. Kullanım sıklığı azaldıkça aralıklar büyümektedir. Tiz ve pest yöndeki oktav aralıkları K6, B6, K7’li aralıklarından daha geniş olmasına rağmen daha sık kullanılmıştır.
Tablo 2:
Nihavend Şarkılarda Pest ve Tiz Bölgeye Doğru Bir Oktav İçerisinde Kullanılan Aralıklar
Aralıklar Yüzdesi
1 Unison 19,7
2 K2 16,84
3 - B2 16,15
4 - K2 11,18
5 B2 9,7
6 - B3 9,21
7 B3 4,67
8 T4 2,42
9 - E5 2,34
10 E5 1,9
11 K3 1,78
12 - T4 1,26
13 K3 1,04
14 T5 0,96
15 - T5 0,34
16 Oktav 0,18
17 K6 0,11
18 K7 0,05
19 B6 0,05
20 B7 0,02
21 - Oktav 0,01
22 - K7 0,01
SONUÇ VE ÖNERİLER
100 Nihavend şarkı üzerinde yapılan istatistiksel analiz sonuçlarına göre, Nihavend şarkılarda en sık kullanılan aralık unison aralığıdır. Daha sonra 2’liler ve 3’lüler gelmektedir. En az kullanılan aralık, pest bölgeye doğru kullanılan K7’li aralığıdır.
Küçük aralıkların büyük aralıklara göre daha sık kullanılması belirgin şekilde göze çarpmaktadır. Aralıklar büyüdükçe kullanım sıklıkları da azalmıştır.
Nihavend makamı şarkılarında kullanılan aralıkların belirlenmesinin, Geleneksel Türk Sanat Müziği öğrenci, öğretmen, besteci ve icracılarına faydalı olacağı düşünülmektedir.
Çalışma sonuçları Nihavend makamının karakteristik özelliklerinin belirlenmesi bakımından önemlidir.
Bilgisayar teknolojisi kullanımının yaygınlaşmasıyla özellikle Geleneksel müziklerde daha önce cesaret edilemeyen çalışmalar daha kısa zamanda ve daha doğru sonuçlar elde edilerek yapılabilir.
KAYNAKÇA
Can, M. Cihat. (2006). “Osmanlıdan Günümüze Popüler Makamlar ve Makam Dağarındaki Değişmeler”, Uluslararası Osmanlı Dönemi Türk Musikisi Sempozyumu, 5 Nisan 2006, Konak Kültür Evi, Nilüfer, Bursa).
Erol, Meltem. (2007). Nihavend Ezgilerin İstatistiksel Metodlara Dayalı Olarak Kemana Uygunluğunun Belirlenmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Lincoln, Herry B. (1990). The Computer and Music. Cornell University Pres. London.
Simonton, Dean Keith. (1994). “Computer Content Analysis of Melodic Structure: Classical Composers and Their Compositioms”. Psychology of Music, Vol.: 22, 31-43.
Von Hippel, Paul., (Spring 2000). “Redefining Pitch Proximity: Tessitura and Mobility as Constraints on Melodic Intervals”, Music Perception, Vol.: 17, No. 3, 315-327.
_____________________________________________
(1) Bu yazı T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu web sitesinde yayınlanmıştır.
http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/EROL-D%C3%9CZBASTILAR-Meltem-N%C4%B0HAVENT-%C5%9EARKILARDA-ARALIKLARIN-KULLANIMI.pdf
____________________________________________
Musiki Dergisi notu:
Nihavend makamında ezan tartışması için bkz:
http://www.musikidergisi.com/haber-4017-nihavend_makaminda_ezan_tartismasi....html
Bize Ulasin
İstanbul 27°°C
Teşekkürederiz...
