“Hızır Bin Abdullah - Kitab-ı Edvar“ Recep Uslu

Recep Uslu'nun çalışmayı SUNUŞ'u şöyle:

Müzikolojide kaynak kitapların yayınlanması, araştırma yapacaklara bilgiyi kaynağından yararlanmalarını sağlar. Zaman zaman kaynaklar üzerinde tezler yapılmaktadır. Ancak yapılan tezlerin çoğunun yayınlanmaması kaynaktan yararlanmayı zorlaştırmaktadır. Elinizdeki bu eserin bir çok kişi tarafından yararlanabileceği şekle getirilmesi için öncelikle metnin doğru okunmasına dikkat edilmiştir.

Yazar Hızır b. Abdullah’ın, Kitab-ı Edvar adlı eserinden Arapça ve Farsça bildiği, sarayda bulunan bir görevli olduğu, musiki ve müneccimlikle (astronomi) ilgilendiği anlaşılmaktadır. Hızır b. Abdullah Edirne’de Sultan II. Murad'ın sarayındaki hanende ve sazendelerden biridir. Hızır b. Abdullah 1441 (884) yılında yazmış olduğu eserinin mukaddimesinde eserini II. Murad için yazdığını belirtir ve Edirne sarayındaki bazı mûsikî üstadların adlarını verir: Üstad Hacı Âli, Üstad Sînân, Üstad Hüseyin, Üstad Ali, Üstad Dâvûd, Üstad Eymen, Üstad Muhammed gibi. Bundan başka Hızır b. Abdullah'ın Feridüddin Attar'ın eseri Mantıku't-tayr'ı da kopya ettiği anlaşılmaktadır.1 Hızır b. Abdullah’ın Nahifî Aydınî ile aynı kişi olduğu iddiası2 doğru olmamalıdır. Çünkü Aydınlı Şems-i Rumî’nin II. Mehmed zamanında saraya intisap ettiğini kaynaklar belirtmektedir. Bu eserin tamamı 48 fasıl olup başındaki fasıllarda alemin yaratılışı, felekler, yıldızlarla ilgili astronomi bilgileri verilir. 28. fasıldan itibaren fasıllar halinde musikîden bahsedilir. Hızır b. Abdullah eserinde Safiyyüddin (bazen Safiyyüddin bazen de Abdülmümin olarak), Ebû Nasr Fârâbî, Mehemmed Lâlâ Mısrî, Kemâleddin Tûsî, Celâleddin Harzemî, Üstad alaü'd-devle ve'd-din Ali Sitaî, Üstad Abdülazîz Kirmânî, Şems-i Isfahânî, Celal Şüşterî, İshak b. İbrâhim Mevsılî, Halife Me’mûn, Pisagor, Aristo (Arâstatâlîs), Eflatun, Batlamyus, Iklîdüs (Öklidis), Yenfumahus, Dâvûd peygamber, İbn Sînâ (bazen Ebû Ali şeklinde), Kemâleddin Tebrizî, İdris peygamber, Şükrullah, Ebû Musa el-Eş'ârî, Hz. Peygamberin eşi Hz. Ayişe, Abdullah b. Ömer, Üseyd b. Husayn, Halife Mu’tasım, Şehabeddin Sühreverdî, Abdülazîz Kirmânî, Abdülkadir Merâgî, Ebû Ali Dekkâk3 , Gazzâli, Enes b. Malik, Muaviye b. Ebû Süfyan, İmam-ı Azam Ebû Hanife, İmam Şafii’nin adları bazen müzikle ilgili bir olay, bazen müzik hakkındaki fikirleri sebebiyle anılmaktadır. Diğer üstadlara göre avazlar altı olmasına rağmen Farabî‘ye göre avazların yedi, yedincisinin de hisâr olduğu belirtilir. Safiyyüddin Abdülmümin, İbn Sînâ ve Farabî‘ye göre nevbet-i mürettebin tarifleri verilir. Şükrullah ile Safiyyüddin terkiblerle seksen daire oluşturmuşlardır. Buradaki Şükrullah’dan kastedilen Ahmedoğlu Şükrullah (b. Ahmed) olmalıdır. Çünkü müzik tarihinde Şükrullah olarak bilinen başka biri yoktur. Sema ve müzik dinleme konusunda Ebû Ali Dekkâk’ın fikirleri nakledilir. Bu da Türklerin ikinci yurdu olan ve İslamlaşmaya başladıkları Horasan'ın Nesa şehrinde türbesi bulunan sufinin Türkler üzerindeki etkisini hala göstermesi açısından önemlidir (Ebû Ali Dekkâk’ın fikirlerine ilk Türkçe yazılmış fıkıh kitabı olan ve pek çok nüshası bulunan İzniki’nin Mukaddime’sinde de önem verilmesi dikkat çekicidir). Yazarın Horasan’dan göç eden Türklerden olması mümkündür. Avaze ve perdeleri anlatırken makâmları, hangi vakitlerde çalınması gerektiğini de anlatır (müziğin etkisi). Eserde adı geçen müzik aletleri: Ud, barbut (barbet), sûrnâ (zurna), nây /ney, kös, boru, suffâre, rebâb, kemânçe, tabl (davul), def, sinc (sanc, zil), çenk, kopuz, kânûn, muğnî, şeştâ, organon.

Eserin bazı yazma (Mss) nüshaları bilinmektedir. 1- Hızır b. Abdullah, Edvâr-ı Mûsikî, TSMK, Revan, nr. 1728, harekeli nesih, 131 vr., eserin başı eksiktir, sözbaşları kırmızı, başında muhtemelen padişah Sultan III. Mustafa’nın mührü var; 2- Konya Mevlana Müzesi Ktp., Yazmalar, nr. 5762, kopya tarihi: 1177/1763, harekesiz rika veya kırık nesih, TSMK nüshası ile aynıdır; 3- British Museum Library Or 11.091; 4- Berlin Staatsbibliothek, Diez A okt. 72, 156 vr. 1144/1731 tarihli; 5- Paris Bibliotheque Nationale, Or. Mss turc, nr. 150, R.34.280; 6- Roma Vatikan Ktp., MS turco, nr. 360; 7- Ankara Milli kütüphane (nr. 133) nüshasında 37. fasıldan sonrası yoktur. Eserin şimdiye kadar bir baskısı yapılmamıştır. Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve eserden bahsedenlere gelince, eser üzerinde Sadreddin Özçimi ve Binnaz B. Çelik birer akademik çalışma yapmışlardır. Sadreddin Özçimi eserin üç nüshasını karşılaştırılarak edisyon kritikle metin tamiri üzerine bir yüksek lisans çalışması (Hızır b. Abdullah ve Kitabü’l- Edvâr, haz. M. Sadreddin Özçimi, yüksek lisans, 1989, MÜ Sosyal Bilgiler Enstitüsü; Topkapı, Konya, XIX. Yüzyıla ait Ankara nüshaları), Binnaz Başar Çelik dört nüshasını karşılaştırılarak anlatımının incelenmesi şeklinde ise doktora tezi (Binnaz Başar Çelik, Hızır b. Abdullah’ın Kitabü’l- Edvar’ı ve Makamların İncelenmesi, doktora tezi, 2001, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; tarihsiz ama muhtemelen XV. yyla ait Topkapı, 17. yy ortalarına ait Paris, 1763 tarihli Konya; 1731 tarihli Berlin nüshaları) yapmıştır. Her iki çalışma da yayınlanmamıştır. British Library’de (ms.or.11091) onaltıncı yüzyıl, Vatikan’da (Turco 360) 1623 tarihli nüshalardan da söz edilir (Osmanlı Musiki Literatürü, s. 23-25; Behar, Musikiden Müziğe, 199-200, 221-222). Dikkat çekici araştırmalardan biri de Okan M. Öztürk’ün “Hızır b. Abdullah’ta Saz Düzenleri ve Ses Sistemi Üzerine Tespitler” (Porte Akademik, 2012) makalesidir.

Kitabın yazarı sarayda çeşitli üstad icracı müzisyenler varken, kitabın yazılmasını kendisine emredilmiş olmasından bahseder. Bu durum iyi icracı ile iyi teorisyen arasındaki farkı göstermesi açısından önem arzetmektedir. Okuma yazma geleneğine hakim olmak kadar, metod sahibi olmanın önemine işaret etmektedir. Hızır b. Abdullah, padişahın bu anlamda güvendiği bir müzik teorisyenidir. Bu kitapta adı geçen Üstad Eymen, Üstad Hacı Ali gibi usta müzisyenlerin bestelerinden güfte mecmualarında rastlanmasına rağmen, Hızır b. Abdullah’ın icracılığı ile ilgili herhangi bir kayıda rastlanmamıştır.

Bu eserde, en eski nüsha olarak görülen Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesindeki nüsha esas alınmış, astronomiyle ilgili kısmına yer verilmemiş, yalnızca kitabın mukaddimesinden sonra müzikle ilgili kısma yer verilmiştir. Aşağıdaki 28. fasılla başlayan musiki kısmı metin çalışmasında Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphane nüshası (Revan, nr. 1728, nesih yazıyla istinsah tarihi yok) esas alınmakla beraber, “mukaddime” gibi bu nüshadaki eksikler diğer nüshalardan tamamlanmıştır. Şekillerden uygun görülenler aynen çizilmiş, bazı şekiller düz metin haline dönüştürülmüştür. Ayetler, Arapça cümleler ve bazı konuşma metinleri tırnak içine alınmıştır. Bu çalışmada yapılan çalışmalarda görülen bazı yanlış okumalar düzeltilmiştir. Çalışmanın sonuna bir indeks ilave edilmiştir. Recep USLU

Yazmanın İÇİNDEKİLER kısmı şöyle:

İÇİNDEKİLER HIZIR B. ABDULLAH AND HIS TREATISE (English) ...................7

GİRİŞ. Hızır b. Abdullah ve Eseri ............................................9

MUKADDİME ......................................................................15

Emma Ba'd: Sebeb-i Te’lif ...................................................15

Fihrist-i Kitab.......................................................................21

Fasl-ı bistheştüm: Mûsikî İlminin Aslı ..................................26

Fasl-ı bistnühüm: İlm-i İkâ’ ..................................................36

Fasl-ı sîyüm: Muttasıl ve Munfasıl İkâ’ ................................39

Fasl-ı sîvüyeküm: İkâ’ Zamanları..........................................41

Fasl-ı sîvüdüvvüm: Iyâr-ı Evvel ............................................42

Fasl-ı sîvüsiyüm: Iyâr-ı Evvel Nakaralar................................43

Fasl-ı sîvüçehârum: Iyâr-ı Sânî.............................................45

Fasl-ı sîvüpencüm: Amûdehâ-yı İkâ’ ....................................46

Fasl-ı sîvüşeşüm: İttifâk İkâ'lar.............................................61

Fasl-ı sîvüheftüm: Abdülmümin’e Göre Makamlar..............69

Fasl-ı sîvüheştüm: Avazlar...................................................87

Fasl-ı sîvünühüm: Darblar ...................................................91

Fasl-ı çihilüm: Nevbet-i Müretteb .....................................100

Fasl-ı çihliyeküm: Âvâze-i Eflâk..........................................102

Fasl-ı çihlidüvüm: Perdeler................................................107

Fasl-ı çihlisivüm: Ebrişîm ...................................................110

Fasl-ı çihliçehârum: İbtidâ-i Makam ..................................110

Fasl-ı çihlipencüm: Perdeler ve Yıldızlar ............................111

Fasl-ı çihlişeşûm: Meşhur Darb-ı Edvarlar .........................113

Fasl-ı çihliheftüm: Darb Çeşitleri .......................................114

Fasl-ı çihliheştüm: Perdeleri Düzmek (nerm ve ziyâde, eb’ad, mıstar, ud, İslam dininde müzik, anasır-ı erbaa, şedler, ud ve udun kıllarında ika, hadislerde müzik, coğrafi bölgelerle müziğin ilişkisi, müzik bilginleri) .....................................115

Fasl: Nağamatın Tesiri.......................................................138

Fasl: Müzikle İlgili Kaynak Kitaplardan Alıntılar ................139

Fasl: Makam ve Terkipler Listesi........................................145

Bab: Makam ve Terkiplerin Açıklamaları ...........................147

Bab: Garîb Terkibler..........................................................154

BİBLİYOGRAFYA ................................................................168 DİZİN.................................................................................171

____________________________________

1 Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlana Müzesi Kütüphanesi Kataloğu, III, 356

2 Osmanlı Mûsikî Literatürü Tarihi, İstanbul 2003, 21-22

3 Ebû Ali Dekkâk’ın hayatı için bk. Recep Uslu, “Dekkâk”, TDV İslam Ansiklopedisi, IX, 112; Necip Fazıl Kısakürek, Veliler Ordusundan, İst. 1986, s. 188 vd. Burada adı geçenlerden bazıları hakkında bilgi için bk. Recep Uslu, “Bir Musiki Kaynağından XV. Yüzyıl Türk Musikisini Aydınlatan Bilgiler”, Journal of Turkish Studies, vol 24/2, 2000, s. 281 vd.

______________________________________

(*) Çengi Yayınevi I. Baskı, ANKARA 2016