Bülent Aksoy

   Yıllardır bir Neveser Kökdeş rüzgârı esiyor... "Rüzgâr"dan daha güçlü bir kelime kullanmak gerekir belki de. Bestelediği şarkılar çok geniş bir dinleyici kitlesinden ilgi görüyor. Bestekâr, sağlığında hiçbir zaman bu derecede ilgi görmemişti.

   TRT'nin gerek radyosundan, gerekse televizyon kanallarından son yıllarda birkaç kere "Neveser Kökdeş şarkıları" konserleri yayımlandı; gene sadece onun şarkılarının okunduğu salon konserleri verildi; sevilen şarkılarından derlenen  üç albüm çıkarıldı; Ege Üniversitesi Konservatuvarında bir Neveser Kökdeş Arşivi kuruldu; onun bestekârlığı hakkında konservatuvarlarda yüksek lisans tezleri, lisans bitirme çalışmaları yazıldı; Istanbul'daki Türk Musıkisi Devlet Konservatuvarınca eserlerinin notaları yayımlandı; sempozyumlarda Kökdeş'in sanatı üstüne  bildiriler verildi; 2012'de ölümünün ellinci yıldönümünde Yıldız Teknik Üniversitesinde anısına bir konser düzenlendi. Bestekârlığı 8 Mart dünya kadınlar günü bağlamında da hatırlandı; hem şarkıları kadınca bir duyarlıkla bestelendiği için, hem de aradan geçen zaman boyunca hiç olmazsa okur-yazar çevrelerinde Türkiye'de kadına bakış açısı değiştiği için. 2000'de  TRT Ankara televizyonunda yayımlanan "Uzak Bakışlı Kadınlar"  başlıklı belgeselde ona da yer verildi... Şu sıralarda Neveser'in hayatını konu alan bir belgesel film çevrilmekte olduğunu öğrendim. Prof. Yavuz Aksoy'un Neveser Kökdeş üstüne,  monografi benzeri notları var; sitesinden okunabiliyor. Kadın Eserleri Müzesi adlı sanal müzede ona ayrılan sayfada biyografisinin yanı sıra bestelerinin tam listesi verilmiş. Net'te onun hakkında bugün pek  çok şey bulabilirsiniz. Kökdeş'in  sadece sanatının değil, dramatik hayat macerasının da ilgi odağına yerleştiğini gözlemliyoruz, yakında hayat  hikâyesinin anlatıldığı  biyografi kitapları çıkarsa hiç de şaşırtıcı olmaz. Neveser Kökdeş  ikinci hayatını yaşıyor adeta. Oysa 1953'te bir dergiye verdiği demeçte şöyle konuşmuştu:      

      Bu işten kırk para kazanmıyorum. Üstelik eserlerimi orkestrasyon yaptırmak için cebimden para verdiğim bile oluyor. Bestekârlık bana sıhhatimi, saadetimi, her şeyimi kaybettirdi. Bütün bu zahmetin ve ızdırapların mükâfatı nedir biliyor musunuz? Bestelerimi tahrif etmek suretiyle harcamak. Halimi görüyorsunuz. [1]

      Neveser Kökdeş'in 1947'de bestekârlığa başladığı, ilk eserlerinin o yıl ortaya çıktığı kabul edilir. Ama o sırada elli yaşına merdiven dayamıştı Kökdeş. Bestekârlığa o yaşta başlamış olması hiç  de inandırıcı değil. Daha on iki yaşındayken bir polka bestelediği her ansiklopedide belirtilen Neveser Kökdeş'in 1947'den çok önce bestelemeye başlamış olması lazımdı. Nitekim, bu durum kendi ifadesiyle de sabit.  Radyo Haftası dergisinde Zeki Tükel'le görüşmesinde "ilk alaturka eserimi on beş yaşımda meydana getirdim," demişti. (1952, 6)

      Neveser Kökdeş 1947'den önce pek çok şarkı bestelemiş olsa gerek. Ama anlaşıldığı kadarıyla, bu besteleri yaymaya çalışmamış, daha doğrusu, yayamamış. Ağabeyi Muhlis Sabahattin 1947'de ölmüştü. Neveser Kökdeş adlı bir bestekâr aynı yıl, 1947'de adını duyuruyor.  Kökdeş'in torunu Zuhal Öcal'ın bu konuda anlattıkları çok dikkate değer: 

              Babaannem çok eser bestelemiş o arada. İlk eserleri tangodur zaten. Ancak dayım hiçbirinin yayımlanmasına müsaade etmemiş.  Onun nedeni de ne, bilmiyorum. Dayım yani Muhlis Sabahattin çok sert ve katı bir insanmış. Melek ablayı (Melek Kobra), yani kızını kaybettikten sonra daha da beter olmuş.[2]

   Zuhal Öcal'ın burada söylediklerinin kaynağı babaannesi Neveser Kökdeş'ten başka biri olamaz. "O arada" dediği  yıllar,  1947 öncesidir.  Ağabeyinin baskısı altında bestelerini ortaya çıkaramamış oluyor Neveser.  Bu kanıya varmak için, Zuhal Öcal'a da  pek ihtiyaç yok,  çünkü Neveser Kökdeş, kendisi, bir gazeteciyle görüşmesinde ağabeysinin tutumunu, onun ölümünden beş yıl sonra, açık açık belirtmiş: "Allah gani gani rahmet eylesin, ağabeyim beni son derece kıskanırdı. Ben yaptığım besteleri ondan bucak bucak saklar ve bu arada kendisine nota hususunda yardım etmeği de bir vazife bilirdim."[3] Neveser Kökdeş'in bu görüşmede  söyledikleri başlıbaşına bir ifşaat. Muhlis Sabahattin kendi kardeşini kıskanıyor!  Muhlis Sabahattin'in nota bilgisinin önceleri zayıf olması, bestelerinin notasını Neveser'in yazıyor olması da kıskançlık duygusunu körüklemiş olsa gerek.     

    Bu ifşaat konuyu bambaşka bir noktaya da sürüklüyor. Bestelerini ağabeyinden gizlediği, nice yıllar sonra onun izniyle bir şarkısını radyoya gönderdiği daha birçok yerde belirtiliyor. Ne var ki, ağabeyinin ölümü de ona tam bir özgürlük getirmiyor. Radyoda da bir engellemeyle karşılaşıyor çünkü. Bestekârımız radyo döneminde basbayağı acı çekiyor. Bu açıdan, Neveser Kökdeş'in hayatı bir bakıma, erkek dünyasında tek başına ayakta kalmaya çalışan bir kadının da hayatıdır,  bir kadının henüz yazılmamış bir hayat hikâyesidir. Fakat  konunun bu yönünü deşmek hem bu yazının yönünü saptırır,  hem de çerçevesini çok aşar. Başka bir incelemenin konusu olmalı bu.  Neveser hikâyesinin böyle bir boyutu da olduğunu işaret etmekle yetinelim burada.      

    Neveser Kökdeş 1947'den önce, daha ağabeyi ölmeden  —herhalde kendisine haber vermeden, verdiyse de "izin alarak"— bazı şarkılarını radyoya  göndermiş, ama bu şarkılar aylarca seslendirilmemiş,  talihin çok garip cilvesiyle, ilk kez ağabeyi Muhlis Sabahattin'in cenazesinin kaldırıldığı gün (Şubat ayının ikinci haftasında)  radyoda okunmuş  gönderdiği şarkılardan biri; "Gülüyorsun güzelim, gül, güle gülmek yaraşır" diye başlayan hicaz şarkısıymış bu. Neveser Kökdeş'in anlattığına göre, bu şarkıyı Melahat Pars Ankara radyosunun öğle yayınında okumuş.[4] Bestekârın  o bildiğimiz üslubuna benzemeyen, eski şarkı üslubunda bestelenmiş bir eseridir bu. Bu yüzden mi kabul edilmişti radyoya acaba? sorusu geliyor akla...  Sadece bir yıl sonra, 1948'de, bir gazeteciyle söyleşisinde üç yüzden fazla bestesi olduğunu söylüyor.[5] Bu söylediğinden, yıllardır bestelediği ama bunları çekmecesinde sakladığı anlamı çıkabilir ancak...    

    Radyonun toplum hayatına girdiği, etkisini her alanda olduğu gibi musıkide de açıkça gösterdiği  yıllar Neveser Kökdeş için çok üzücü, yıpratıcı yıllardı. O yıllarda musıkişinaslar seslerini, sazlarını, bestelerini  ilkin radyoda duyurur, kendilerini orada ispat ettikten sonra sanatlarını başka mecralarda sürdürebilirlerdi.

   Ankara radyosunda Neveser Kökdeş'in eserleri okunmuyordu.  Ankara, Istanbul radyolarında  yıllarca görev alan, yaşadığı yıllarda Türkiye radyolarının çok kıdemli musıkişinaslarından biri olan Melahat Pars'tan 2001 yılında evinde radyo anılarını dinlerken Neveser Kökdeş'in radyodaki durumunu da  kendisinden öğrenmek istemiştim. Melahat Pars aynı  zamanda, radyoda okunacak eserleri seçmekle görevli olan "program şefi"ydi  Ankara radyosunda. O görüşmemizin Neveser Kökdeş bölümünü kaset kaydından alıp buraya yazıyorum.        

               Program hazırlıyoruz, okunacak şarkıları ben seçip yazıyorum. Neveser Hanım’ın şarkılarını koyuyorum. Bir gün baktım Mesut Cemil çağırdı. Müzik yayınlarından sorumluydu, aynı zamanda  müdürdü.[6]  "Bu hanımı koymayacaksın programa" deyiverdi. Nesi var dedim... "Canım, şarkı mı bunlar  allahaşkına" dedi, "nedir bunlar!"  "Koymam efendim, peki" dedim, sonra ekledim, "ama ne şarkılar  koyuyoruz, bunlar onların yanında..." "Ben size koymayın dedim" dedi, böyle azarladı beni. Bu yüzden programa onun şarkılarını koymamaya başladım. Tabii çok üzüldü zavallı Neveser Kökdeş, çok çok üzüldü. Bizler çok da seviyorduk şarkılarını, okumak istiyorduk hep. Gayet güzel parçalardı. (...)

                 Ama sonra ne oldu, gördük!  Herkes Neveser Hanım’ın şarkılarına hücum etti. Böyle bir hücum olunca daha fazla direnemediler. Sonraları, kendi programlarınıza  koyun demeye başladılar. Biz de solo programlarımıza koyduk. Neveser Hanım’ın şarkıları birden fırladı.

               İşte o dönemde başka bir tutum vardı, radyodaki idarecilerin hepsinin işin içinden gelmiş olmaları,  bundan dolayı hiçbir şeyi beğenmemezlik... Herkesin bir huyu vardır, Mesut Cemil'in de huyu buydu,  her şeye çok tepeden bakan bir adamdı. (...)  Sonraları, tabii, hepimiz okuduk,  yine koydum programa.

                Yapılananlar üzüyordu beni. Bir hususiyeti vardı şarkılarının. Çok güzeldi, sözler de güzeldi. Bu  şarkıları Muhlis Sabahattin'e yaptırıyor falan dediler  ama, o kadar düşük bir insan değildi Neveser  hanım." [7]

      Melahat Pars'ın anlattığı olayın yasaklamaktan ne farkı vardı ki!  Neveser Kökdeş'in radyoda uğradığı muamele hakkında basında okuduklarımızdan da bir fikir edinebiliriz. Ama hiçbiri  Melahat Pars'ın, işin içinde bulunan bir insanın, bir radyo yöneticisinin anlattığı şu durum kadar aydınlatıcı değil.     

     Melahat Pars'ın "ama sonra ne oldu, Neveser Hanım'ın şarkıları fırladı" dediği durumun meydana gelebilmesi için bir değişikliğe ihtiyaç vardı. Bu değişikliğin nasıl  olduğunu aynı yıllarda Ankara radyosunda görevli olan Muzaffer Birtan'dan öğrenmiştim:

                 Bir ara  bu iş için  Melahat Pars'ı görevlendirmişlerdi. Melahat hanım solistlere göre, okuyuculara göre,    bir de günün hangi saatinde ise o programı ona göre hazırlayıp  herkesin eline veriyordu. Biz de bir ara bunu tatbik ettik,  ama daha sonra dedik ki,  bu böyle olmaz. Hangi yemeği yiyeceğimi, hangisini yemeyeceğimi bilmeden önüme bir yemek koyuyor, illa  bunu  yiyeceksin diyorsun bana... Olmaz böyle şey! Sonra değişti bu. Solistin kendi zevkine göre, kendi yorumuna göre eser seçmesi, ona göre    çalışması gerekiyordu. Kendi okuduğu bir program onun zevkini taşımalıydı. [8]

         Bu çıkış, karşılığını buluyor radyoda, düzen değişiyor. Neveser Kökdeş'in şarkılarını beğenip okumak isteyenler 1950'de böylece serbest kalıyorlar. 1950'li yılların Ankara radyosunda başta Melahat Pars olmak üzere,  Mualla Mukadder,  Muzaffer İlkar, Sabite Tur, Muzaffer Birtan, Mefharet Atalay (Birtan), Müzehher Güyer, Cevriye Ceyhun,  Saime Sinan, Afife Ediboğlu  gibi okuyucular  Kökdeş'in şarkılarını Ankara radyosunda okumaya başlıyorlar.[9] Böylece yasak delinmiş oluyordu. Hem de Mesut Cemil daha Ankara Radyosundayken,  Istanbul Radyosuna geçmemişken.  

   1949'da Istanbul radyosu yayın hayatına giriyor. 1950'nin sonları ile 1951'de musıki yayınlarından sorumlu  kişi, "müzik yayınları şef yardımcısı" sıfatıyla Cevdet Çağla. Kısa süren bu dönemde Çağla, Neveser Kökdeş'e birkaç kere  program veriyor. Bir programda da Mualla Mukadder  sadece onun şarkılarını okuyor.[10]   

   1951 Temmuz'unda Mesut Cemil Ankara'dan  Istanbul'a geliyor;[11] 1955'e kadar  radyo müdürü o. İktidardaki Demokrat Parti Istanbul Radyosunun ilk yıllarındaki yayınlarından memnun değil. Hükûmet 1953'ün ortalarında (Mayıs-Haziran dolaylarında), Mesut Cemil'i müdürlük görevinden almadan, musıki dünyasında yeni parlayan Nevzat Atlığ'ı radyoda musıki işlerini "tedvire memur" ediyor. Nevzat Atlığ'ın anlattığına göre, bundan sonra musıki işlerini Cemil ile Atlığ birlikte yürütüyorlar.[12] 1955'te Mesut Cemil, dört yıl Bağdat konservatuvarında çalışmak üzere Türkiye'den ayrılıyor. Nevzat Atlığ radyonun dördüncü müdürü oluyor (1955-1958). Bu sürenin sonunda müdürlükten ayrılıyor, ama müzik yayınlarını bir iki ay daha idare ediyor. Daha sonra bu göreve Cüneyd Orhon atanıyor. Mesut Cemil 1959'da Bağdat'tan dönüyor. Ama bundan sonra radyo yönetiminde faal bir görevi yok,  Istanbul Radyosu Klasik Türk Musıkisi Korosunu yönetmeye devam ediyor...  

     1940'lı, 1950'li yıllarda radyo dünyası  magazinlerin bir bakıma en gözde konusu.  Radyoda çalıp okuyanların hayatları basında geniş ölçüde yer alıyor. 26 Mart 1953 ile 3 Şubat 1954 arasında çıkan Radyonun  Sesi, Radyo Âlemi, Radyo Haftası, Kokulu Haftalık Radyo Magazin adlı dergilerde Kökdeş hakkında çıkan haberlerde bestekârın şarkılarının radyoda okunmadığı duyuruluyor. "Eseri girer kendi giremez" başlığı altındaki bir sütundaki haberden de (Radyonun Sesi, 18 Nisan 1953) şarkılarının radyo  okuyucularınca seslendirildiğini ama kendi eserlerine eşlik etmesine izin verilmediğini öğreniyoruz. Yine aynı yıl, bir  gazeteci, "Neveser Hanım'ın eserleri herkes tarafından radyoda okunurken radyo kapılarının bu hanıma kapatılması hangi hadiselerin yüzündendir bilemiyoruz," diye yazıyor, sonra sözü Kökdeş'e bırakıyordu:

               Alaturka musıkinin hayattaki alemdarları benim bu yaptığım şarkıların kendi şarkılarını unutturacağı nokta-i nazariyle bana cephe aldılar.(...) Bu bakımdan Istanbul radyosuna sokulmuyorsam, sırf bu hadiselerin tesiriyledir. Ve bunun tek mes'ulü radyo müdürü Mesut Cemil'dir. Müdür bey bana aynen şunları söylemiştir: "Benim sağlığımda Neveser hanım adında bir kimse radyoda neşriyat yapamaz. "[13] 

        Bu haberler Mesut Cemil'in Istanbul Radyosunun  müdürü olduğu döneme denk düşüyor.  1955'te ve daha sonra Kökdeş'in tek piyano eşliğinde kendi şarkılarının değişik okuyucularca seslendirildiği radyo programları yayımlanmaya başlıyor. Nevzat Atlığ'dan aldığım sözlü bilgiye göre, kendi müdürlüğü zamanında pek çok Neveser  Kökdeş  programı yayımlanmış Istanbul radyosundan. Bu dönemde artık Neveser Kökdeş'in önüne geçmek pek de kolay değildi zaten. Nitekim 1958-1959 yıllarının radyo programlarında birçok Neveser Kökdeş programı yer alıyor.[14] 

         1953'ten başlayarak Neveser Kökdeş'in şarkılarının notalarının yapraklar halinde İskender Kutmani yayınlarından çıktığını görüyoruz. Bu şarkılar değişik okuyucularca plaklara okunuyordu. Mustafa Rona'nın 1955'te yayımlanan  Elli Yıllık Türk Musıkisi adlı, bestekâr biyografilerini veren kitabında Neveser Kökdeş  kendini kabul ettirmiş bir bestekâr olarak tanıtılıyordu. Şöyle yazmış  Rona: "Bestelediği eserlerin pek çoğu sık sık radyoda okunarak kıymetlerinin üstünlüğünü göstermektedir. Besteleriyle geniş bir kabiliyet ve sanat gösteren Neveser Kökdeş..." (s. 245) Bu satırların altında da bestekârın on sekiz eserinin güftesi, makamı, usûlü veriliyordu. 1959 yapımı bir filmde kullanılan şarkıların Neveser Kökdeş'in çeşitli eserlerinden seçilmiş olması da bestekârın toplumda gördüğü ilginin bir işaretiydi.[15]   

       Mesut Cemil'in Neveser Kökdeş hakkındaki görüşünü kendisinden öğrenemiyoruz. Bu konuya değindiği bir yazısı yok. Basında yer alan bir demeci var mıydı, bilmiyorum. Onun Kökdeş'in  besteleri hakkındaki görüşünü ilkin Sadun Aksüt yazdı:  "Bestelediği şarkılarda 'prozodi' diye bir şey katiyyen yoktur. Mesut Cemil bey onun musıkisine bir ad takmıştı: 'Neveser Musıkisi' " diyordu.[16] 

       Kullandığı "Neveser musıkisi" sözünün olumlu bir anlamı olmadığı açık, bir alay bu. Ama tuhaftır,  Aksüt burada yazdığının tam aksini söyleyecekti yıllar sonra: 

             Mesut Bey, "Neveser musikisi" derken ona gayret vermek için söylemiştir bence. Mesut Bey Neveser Hanım’ı destekliyordu. Ben radyoda hem idarede çalışıyor,  hem de tanbur çalıyordum. Ayrıca Mesut Bey’in böyle bir şey yapacağına inanmam. Neveser Hanım’ın yasaklı olduğuna dair hiçbir şey duymadım. Yok, öyle bir şey.

   Neveser Kökdeş'in şarkıları için de şunları sözlerine ekliyordu: 

                  (...) güzel, zevkli programlardı. Eğlenceli. Zevkli programlardı, çünkü bütün şarkıları değişik formda ve farklı idi. Bir kalıba sığmayan şarkılardı. Kalıp gözetmemiş. Hattâ Mesut Bey’in bir sözü vardı onun için:  “Neveser Musikisi”. Mesut Bey’in radyoda müdürlük yaptığı dönemlerde Neveser Hanım da programlarına devam etmiş (...)  radyoda yasaklı olduğu bir dönem söz konusu değildir. Mesut      Bey’in    radyoda müdürlüğü süresince de Neveser Hanım radyo programlarına devam etmişti.[17]

     Aynı şeyi daha sonra Yılmaz Öztuna yazdı (herhalde Aksüt'ten alarak): "Kökdeş kendine mahsus birtakım eserler besteledi. Prozodinin hiçbir yerde düzgün olmadığı, musıki kaidelerimize de uymıyan bu parçalara Mes'ûd Cemil 'Neveser musıkisi' adını takmıştır."[18]

   Sadun Aksüt'ün yazdıklarını Öztuna doğru anlamıştı elbette. Aksüt'ün yıllar sonra, hiç de inandırıcı olmayan bir şekilde, tam aksini söylemesi arada geçen süre içinde "Neveser musıkisi"nin toplumda gördüğü büyük ilgi karşısında geri çekilip halkın zevkini küçümser bir duruma düşmek istememesine bağlanabilir ancak. Sadun Aksüt bir yandan da Mesut Cemil'i bağışlatmak istemiş herhalde. "Neveser musıkisi" sözü bu iki yayından sonra her yerde tekrar edilir oldu.

    Prozodi o yıllarda, hele radyo çevresinde, üzerinde durulan bir konu değildi. Dolayısıyla yepyeni bir şey söylenmiş oluyordu. Prozodi konusu üzerinde derinlemesine düşünmüş, hiç  olmazsa  bir iki satır  yazmış olan kimse yoktu radyo çevresinde. Prozodiden anlaşılan şey şundan başka bir şey değildi: uzun hecelere uzun,  kısa hecelere kısa süreli notalar verilmesi... Doğrudur,  Kökdeş'in bazı şarkılarında bu kurala uymayan kelimeler, heceler  vardır. Ama daha birçok bestekârın şarkılarında da bu kurala  uymayan nice uygulama vardı; bu bestekârların eserleri radyoda hiçbir sorgulamaya uğramadan rahatça okunuyordu. "Musıki kaidelerimiz"den biri  buysa,  radyoda  uygulanmakta olan bir kaide değildi zaten.  

     "Musıki kaidelerimize uymaması"nın anlamı Kökdeş'in şarkılarının alışılmadık ezgileri ise, yenilik birtakım kuralları esnetmek, hattâ uygulamamak demekti zaten. Kökdeş bir yenilik getirmek istiyordu. Her yenilikçi bildiğini okur.  Sadettin Kaynak'ın şarkıları eski şarkılara benziyor muydu?..            

   Neveser Kökdeş'in şarkılarında eskiden "alafranga" denen bir edâ vardır.  Kusuru buysa, aynı edâ daha nice bestekârda vardı. Yirminci yüzyıl bestekârlarının çoğunda Batı musıkisi dinlemiş olmanın getirdiği esintiler, zevk değişikliği, her musıki dinleyicisinin görebileceği kadar açıktır. Ondokuzuncu yüzyıla kadar geriye gitmeyip yirminci yüzyılda kalalım. Refik Fersan'da, Yesari Asım Arsoy'da, Vecdi Seyhun'da yok mudur?  Daha başka?  Özellikle şedaraban, ferahfeza  saz semaileri, "Sevdim seni ey işvebaz" güfteli şarkısı ile Tanburî Cemil'de; pek çok eseriyle Ali Rifat Çağatay'da;  "Dil seni sevmeyeni" güfteli nihavend şarkısıyla Civan Ağa'da;  hicazkâr saz semaisi ve "Nazar" adlı eserleriyle Kemal Niyazi Seyhun'da; "Akşamı süzme deniz" diye başlayan nihavend fantezisiyle Kaptanzade Ali Rıza Bey'de, daha nice bestede ...  Mesut Cemil'in "Kanatları gümüş yavru bir kuş" güfteli nihavend,  "Martılar âh eder çırparlar kanat" diye başlayan hicaz şarkılarında da vardır "alafrangalık". Saz semailerinin dördüncü hanelerinde vals ritmi kullanılmasının nerdeyse bir âdet haline gelmesi... Saz eserleriyle Şerif Muhittin Targan, Gavsi Baykara, Refik Talat Alpman, Kemal Emin Bara,  Reşat Aysu... Başta  Muhlis Sabahattin'inkiler olmak üzere, operet şarkılarını, fokstrot, tango, vals, rumba,  polka gibi ezgileri de saymıyorum bile.  Ondokuzuncu yüzyılda  Türk musıkisinin batı musıkisiyle tanışmasından sonra batı ezgilerinin, yani "alafranga"lığın, birçok bestekârı değişik dozlarda etkilediği bir gerçek. Kısacası, şarkılarının alafranga denen üslupta olması  Kökdeş'in radyoda gördüğü muameleye haklılık kazandırmıyor. 

    Bu muamele Mesut Cemil'in tutumuna — Neveser Kökdeş'e bir husumeti olsa bile—  bağlanamaz. Kökdeş'in  hırçın, huysuz mizacıyla da açıklanamaz. Nitekim,  Kökdeş'in beğendiği okuyuculardan İnci Çayırlı "onun sıradışı bestelerinin radyoda alay konusu" olduğunu, yeniliklere alışkın olmayan radyoda tuhaf karşılandığını" söylüyor.[19] İnci Çayırlı'nın söyledikleri duruma ışık tutuyor.  Aynı görüşmede Mesut Cemil'le Neveser Kökdeş'in çok çekiştiklerini söylediği halde durumu kişisel bir meseleye bağlamıyor çünkü. Radyoya hâkim olan bir tavırdan söz ediyor.  Bir "radyo tavrı"  olduğu,  İnci Çayırlı'nın sözleriyle bir kere daha doğrulanıyor. Bu tavrı açıklayabilmek için radyonun tercih ettiği musıkiye bakmak gerekir. 

    Devlet radyosunun kurulduğu 1938 öncesinin özel radyolarında musıki programlarının belirli bir düzeni, disiplini yoktu. Radyonun demirbaşları olan birkaç sazende yürütüyordu musıki işlerini. Bu birkaç kişi dışında, "piyasa"da çalışan icracılar radyoya davet ediliyor, onlar da dışarda nasıl çalıp söylüyorlarsa aynı minval üzre icra-i sanat ediyorlardı radyoda. Bu icranın çok kötü olduğunu söylemek de mümkün değil. O günlerin ortalaması neyse oydu radyodan dinlenen.  Fakat radyo yayınları basında sık sık sert, hattâ bazen de çok sert eleştirilere uğruyordu. 

   Devlet radyosu bu yüzden yeni bir anlayışla kurulmuştu. Bir önceki dönemden ders alınmıştı. İlk radyocular işi en başından sıkı tuttular. Ankara radyosunu bir yarı konservatuvar haline getirdiler. Türk radyoculuğunun 1954'e kadarki tarihçesini veren, Ankara Radyosunda büyük bir gayretle çalışan Cevdet Kozanoğlu'nun anılarında yazdığı gibi ilk radyocular "devlet radyosuna  yakışacak bir Türk musıkisi yayını yapabilmek için" çalışıyorlardı.[20] 

   Bu ilk radyo işi o kadar sıkı tutuyordu ki, programlarda okunacak şarkılar bile okuyucuya bırakılmıyor, yönetimce seçiliyordu. Ama Kozanoğlu'nun yine aynı sayfada söylediği gibi, "repertuvar mahduttu" (s. 15). Çünkü nota sıkıntısı çekiliyordu. Okuyucu sıkıntısı da vardı. En ağırbaşlı eserleri, kâr, murabba, ağır semai, yürük semai gibi beste şekillerindeki eserleri solo olarak okuyabilecek okuyucular çok çok azdı. Bu türden en ağırbaşlı eserleri ancak  Mesut Cemil'in radyoda yönettiği "Klasik Koro"; Istanbul'da da 1943'te Sadettin Arel'in konservatuvarın başına getirilmesinden sonra kurulan  Belediye Konservatuvarı İcra Heyeti  okuyabiliyordu. Radyo programlarının büyük çoğunluğunu meydana getiren sololarda ise, çok yaygın bir iki semai sayılmazsa, sadece "şarkı" okunuyordu. Şarkılar da  Hacı Arif Bey'den geriye gidemeyen bir dağarla  sınırlıydı. Radyo yönetimi ondokuzuncu yüzyıl şarkı üslubuna uymayan  şarkıları okutmakta gönülsüzdü; bu türden parçaların bir sanat  değeri taşıdığı  hayli su götürürdü zaten. Ama yenilikçi sayılabilecek deneysel şarkılara da değer verilmiyordu. Bir sıkışmışlık içindeydi radyo. Şöyle: bir yandan, solistlere eski musıkimizin  soylu örneklerini veren Itrî,  Zaharya, Kantemiroğlu, Ebubekir Ağa, Tab'î, Tanburi İzak, Sadullah Ağa gibi seçkin bestekârların eserlerini okutamadığı için dağarı çok dardı; öte yandan,  ondokuzuncu yüzyıl üslubunu sürdüren eserlerin dışına  çıkamadığı  için de "muhafazakâr"dı. Garip bir durumdu bu;  hem o "klasik" diye yüceltilen eserlerden yoksun, hem de yenilere kapalı...        

    O yılların iyi bestekârları da Hacı Arif Bey-Şevki Bey-Rahmi Bey üslubunu takip ediyorlardı;  bu genel üslup içinde bir renk, bir nüans olmayı hedef tutmuş gibiydiler. Eski üsluba uygun şarkılar besteleyenlerin yeni bir hava estiren, daha değişik, deneysel şarkıları da vardı, ama bunlar taş plaklara okunuyor, radyoda pek seslendirilmiyordu. Neveser Kökdeş'in şarkıları da önceleri daha çok  plaklarıyla tanındı. 

   Sonuç olarak, Neveser Kökdeş'in radyodan destek görmemesi ne doğrudan doğruya Mesut Cemil'in tutumuna,  ne de Kökdeş'in huysuzluğuna bağlanabilir. Muhafazakâr bir radyo ortamıdır bunun asıl sebebi.

    Radyolarda Türk musıkisi yayıncılığının temelini atan Cevdet Kozanoğlu, Mesut Cemil,  Ruşen Kam radyo musıki dağarının seçiminde muhafazakâr kişilerdi. Ankara radyosunda  bir okuyucunun seslendireceği eserleri seçmekte serbest olmadığını görmüştük. "Program şefi"nin seçtiği şarkıların okunması gerekiyordu. Istanbul radyosunda da okunacak  parçalar denetimden geçerdi. Bu tutumun haklı nedenleri yok değildi. Kozanoğlu'nun  hâtıralarında belirttiği gibi, "devlet radyosuna layık" bir musıki yayını ortaya koyabilmekti. Dolayısıyla yayıncılıkta "radyo standartları" belirlenmiş, bir radyo canonu orta çıkmıştı. Eski eserler arasında "kabul edilmiş" olanlar okunurdu, eski beste olduğu halde kabul edilmemiş olanlar da vardı. Yeni bir şarkının radyo dağarına sokulması başlıbaşına bir işti. Kozanoğlu, Cemil, Kam bu konuda pek muhafazakârdılar. Üçü de  pek çok şarkı besteleyebilecek kadar birikimli oldukları halde, eski üstadlara  duydukları saygı dolayısıyla, bıraktıkları bir iki parça dışında bestekârlıkla uğraşmadı. Türk musıkisinde yeni bir üretime inanmıyorlardı.   

          Muhafazakârlık bazen yanlış anlaşılan bir kavramdır. Onların muhafazakârlığına bir  örnek vermek gerekirse, Ruşen Kam'ın bestelediği tek şarkı olan,  hicazkâr makamındaki, "Bir nevcivandır, âşûb-i cândır" diye başlayan şarkı hakkında söylediklerini anabiliriz. Şöyle demiş Kam: "Bu şarkı, hezeyan-ı mahmûm (yüksek ateşle sayıklama) kabilinden bir şeydir. Bir daha şarkı bestelemeye kalkışmadım."[21]

         Mesut Cemil'in  kalıpları zorlayan bir bestekâr olan Sadettin Kaynak'ın eserlerinden de hoşlanmadığını, onu küçümsediğini  Alâeddin Yavaşca'dan öğreniyoruz.[22] Bunu anlayabiliriz. Ama babası Tanburî Cemil'in besteleri hakkında söylediklerini anlamak o kadar kolay değil; şöyle demiş:  

         Pederim esasen bir virtüöz idi. Bestekâr değildi. Yirmi beş otuz parça eseri varsa da bunlar tecrübe nev'inden olarak yapılmıştı. Güzel olmakla beraber onlardan daha çok güzelleri eslaf tarafından bestelenmiştir. Zaten bunların çoğu âsâr-ı eslafın  nazire ve taklitleridir.[23]

       Radyo tutumunu yansıtan bir örnek daha vereceğim. Rahmetli Rıza Rit anlatmıştı, 1950'li yıllarda Istanbul radyosunda  meydana gelen eğlendirici bir olayı. Aynı radyonun okuyucularından Kasım İnaltekin  hüzzam makamında "Zevk-i vuslatla geçen demlerimi yâd ederim” diye başlayan bir şarkı bestelemiş, bu yeni şarkıyı radyo dağarına sokmak istiyor. Rıza Rit'ten rica ediyor, bir solo programında okur musun diye. Uzun iş tabii bu. Sözü Rıza Rit'e bırakıyorum:

                 Müzik Yayınları şefi  Cüneyd Orhon da arkadaşımız, fakat gençlere karşı,  bu gibi  eserlere karşı biraz muhafazakâr, t utucu bir tavrı var.  Şarkının notasını  alıp yazdım, beş nüsha, beşinin de üstüne Selanikli  Ahmet diye not düştüm!  Sonra radyoya götürdüm. Canlı yayına başlayacağız,  Sadi Işılay, Vecihe Daryal, Şerif İçli var saz heyetinde. Provayı tamamladık,  herkes kalktı yerinden,  programa başlayacağız, Şerif Bey oturuyor. 'Rıza, Selanikli Ahmet’in bütün eserleri var bende, ama bu yok' demez mi! [24]

    Şerif İçli kanmamış, ama şarkıyı yine de canlı yayında seslendirmişler. Rıza Rit bu şarkının daha sonra radyo dağarına da alınmasını sağlamış.

   Bu örneklerde kendi gösteren  muhafazakârlık değerli bir tutumdur aslında. Çünkü düşük nitelikli  parçaların radyoya girmesini önlemekti radyo yöneticilerinin asıl niyeti. Bu tutumu benimseyen yöneticiler radyoculuğu çok ciddiye alan kişilerdi. Gelgelelim, bu anlamdaki muhafazakârlık yıllar geçtikçe aşındırıldı. Kozanoğlu'nun istifa ettiği 1954'ten sonra Ankara Radyosuna  "piyasa şarkıları" girmeye başlamıştı. Ama 1980'den sonra, piyasanın baskısı altında radyo iyice çözüldü. Denetimdeki eski titizlik nerdeyse büsbütün ortadan kalktı. "Mevsimlik" denen şarkılara yer açıldı. Nice değersiz yeni şarkı radyolarda rahatça okunur oldu. En sonunda, yıllardır devlet radyosunun direndiği arabesk nağmeler bile radyoya girdi. Eskiden radyo ortamında Selahattin Pınar'la Sadettin Kaynak "piyasacı" olarak görülürken, son dönemde "klasik" gibi görülür oldu...    

    Bana kalırsa, Neveser Kökdeş 1940'lı, 50'li yılların muhafazakârlığının kurbanı oldu. Bu muhafazakârlığın  merkezi radyoydu. Sadece o dönemin birkaç radyo yöneticisinden değil, genel olarak radyo ortamından kaynaklanan bir muhafazakârlıktı bu. Daha başka bestekârlar da yeni eserlerini radyoya kabul ettirmekte zorlanmıştır. Ama onlar Neveser Kökdeş şarkıları  kadar yeni bir hava estirmemişti. Gariptir, Mesut Cemil'in kendisi de bu muhafazakârlıktan payını almıştır. Musıki dağarı konusunda muhafazakâr olan Mesut Cemil, bir koro şefi olarak köklü bir yenilikçiydi. Onun toplu icraya getirdiği  yenilik, koro üslubu, Frenk musıkisi nüansları kullanılıyor diye,  aynı çevrelerde tepkiyle karşılanmıştı.[25] Daha yakın bir geçmişte, Nevzat Atlığ'ın korosunda vurmalı saz kullanmaması da 1980'lerde gene "gelenek" adına konuştuklarını ileri sürenlerce birçok kez  eleştiri yağmuruna tutulmuştu;  bu da aynı çevrenin tepkisiydi. Muhafazakârlık bir değil, birkaç yönden kendini göstermiştir. Bu bakımdan, Neveser Kökdeş'in eserleri burada tanımlanan muhafazakârlığın bundan yetmiş yıl önce kolayca kabul edebileceği türden değildi.

  Hepsi yeni bir türde, yeni bir üslupta bestelenmiş olan bu şarkılardaki özgünlüğü hemen  hisseden, bu içli, duygulu ezgileri seve seve okuyan birçok okuyucu çıktı. Bu okuyucuların hepsi gene radyo okuyucusuydu. İcralarını dinleyebildiğim okuyucuları sayayım: Sabite Tur Gülerman, Radife Erten, Mualla Mukadder, Ayla Doğanay (sonra Büyükataman), Süheyla Gürses (sonra Kutbay),  Muzaffer Birtan,  Afife Ediboğlu,  Zeki Müren, İnci Çayırlı, Tülin Yakar Çelik, Ahmet Çağan, Ali Rıza Köprülüleroğlu, Mediha Demirkıran, Gülseren Güvenli, Orhan Şener... Hattâ Neveser Kökdeş'in şarkılarından pek hoşlanmayan Alâeddin Yavaşca bile bazı şarkılarını okumak yüce gönüllülüğünü gösterdi. Daha birçok okuyucunun adı  anılabilir. Bu kadar çok sayıda radyo icracısının onun şarkılarını okumak istemesi  muhafazakârlığın ilkin radyoda geri teptiğinin bir işareti sayılmalı. Ama radyo dışından gelen bir baskı da vardı: dinleyici baskısı. 1950'li yılların radyo çevresinde olup bitenlere öncelik veren magazinlerinde  "Neveser Kökdeş'in şarkıları neden yayımlanmıyor?" yahut "neden daha çok yayımlanmıyor" diye sorulan okur mektuplarının sayısı bir haylidir. Bir noktayı vurgulamak gerek burada. Bir sanatçının halktan ilgi görmesi sosyoloji bakımından önemlidir. Ama burada daha önemli olan, Kökdeş'in sadece halktan değil, radyoda görevli çok sayıda okuyucudan, musıkiyi bilen kişilerden de ilgi görmüş olmasıdır.   

   Yıllar geçtikçe genişleyen  bir dinleyici kitlesine ulaştı Neveser Kökdeş.  Bu büyük ilgiyi  onun şarkılarını 1950'lerde, 1960'larda seslendirerek tanıtan  okuyucular da tahmin edemezdi.  O kadar ki, Kökdeş ağabeyi Muhlis Sabahattin'i yıllar geçtikçe gölgede bıraktı; o da yenilikçi bir bestekâr olduğu halde.  Hele 2010'dan sonra bir "Neveser Kökdeş severler" kitlesi oluştu dersek abartı olmaz. Şarkıcılar olsun, araştırmacılar olsun bu ilgiyi karşılıksız bırakmıyorlar. Asıl dikkat çekici olan bu. Hiç alışık olmadığımız yerlerde dinleyebiliyoruz artık şarkılarını. "Bugün biz hep neş'eliyiz / Şenlendi yüreklerimiz" diye başlayan kürdilihicazkâr şarkısı TRT'nin fasıllarında okunuyor.  Belirlenmiş bir dağarın dışına çıkmaması gereken Cumhurbaşkanlığı Klasik Türk Müziği Korosu bile Neveser Kökdeş'i dağarına aldı.  

    Bütün bunlardan sonra Neveser Kökdeş şarkılarının özellikleri üzerinde durabiliriz. 1950'li yıllarda o şarkılar daha çok "alafranga" zevke hitap ediyor olabilir. Ama o günlerden  bu yana geçen yetmiş üç yıl içinde bu ülkenin musıki zevki "alafranga" denen üslubu tamamıyla içine sindirdi. Sonraki kuşaklar Neveser Kökdeş'in  şarkılarını alafranga musıki olarak dinlemedi. Alafranga kelimesi de eskidi, "tarihî" bir kavram haline geldi. Değişen bir şey olduğu açık. Burada Alâeddin Yavaşca'nın bir yorumunu aktarmak isterim. 2000 yılında kendisiyle sohbet ederken Neveser Kökdeş 'in şarkıları hakkında ne düşündüğü yolundaki soruma şu cevabı vermişti: "Biz o yıllarda bu tip şarkılara hiç ilgi duymuyorduk... Böyle şeyler bestelemek hiç aklımızdan geçmiyordu. Ama şimdi iş değişti, şimdi seviliyor bu şarkılar, zaman değişti çünkü..."  Kuşağının birçok üyesi gibi Yavaşca da 1950'li yıllarda "eslafın şarkıları"nı, Hacı Arif, Şevki Bey gibi bestekârların eserlerini el üstünde tutuyor, o üslubun zevki içinde kalan şarkılara değer veriyordu.  Kökdeş'in şarkıları ise, bu yerleşik zevk içinde herhalde tango etkisi uyandırıyordu. Alâeddin Yavaşca zaman devran değişince, bugünün zevki içinde Neveser şarkılarının geçmişte olduğundan farklı bir biçimde dinlenildiğini  görüyor, bunları  piyasa şarkılarından ayrı tutuyor, hattâ  o yıllarda biraz yanıldıklarını da  ima etmiş oluyordu.    

     Neveser Kökdeş'in  şarkılarının bir kişiliği var. Sevilen şarkılarından herhangi birinin bir dizesini dinlemek bile bu ezgilerin kendine özgü üslubunu hemen hissettirir. O,  eski bestekârlardan hiçbirini taklit etmemiş, hiçbirine benzemeye çalışmamış. Türk musıkisinin en yaygın makamlarının çatısı  içinde, o makamlardaki eski eserlerde bulunmayan yepyeni ezgiler üretmiş; en dikkat çekici yönü bu. Bir gazetecinin sorduğu "Siz alaturkacı mısınız, alafrangacı mı?"  sorusuna şu cevabı vermiş: "Ben eski klasik Türk musıkisi ile modern ihtiyaçlara cevap verecek yeni Türk müziğini birleştirerek batı tekniğinde eserler vücuda getirmek isteyen bir bestekârım."[26]

   Neveser Kökdeş eserlerinin seslendirilmesinde Türk musıkisi seslerinin hepsini veremeyen bir saz olan piyanonun  kullanılmasını ister, kendisi de şarkılara piyanoyla eşlik ederdi.  Sevilen şarkılarında en çok nihavend, sûznâk, rast, hicazkâr, kürdilihicazkâr, mahur, segâh makamlarını, yani kulakların daha çok aşina olduğu makamları kullanmış. Bu makamların bazılarında yer alan "koma"lı seslere basılmazsa, bu eksiklik, uşşak, bayatî,  hüseynî, muhayyer, neva, karcığar  gibi makamlarda olduğu kadar kulağı rahatsız etmez;  Kökdeş  bu gibi makamlara genellikle uzak durmuş. "Koma"ları gözden çıkararak yahut "gizleyerek"  piyanonun uyandıracağı Avrupaî edâyı ve sadâyı  öne geçirmek istemiş. Oysa piyano kullanılmadan da o edâ  verilebilir. Nitekim  piyanosuz  seslendirilen başarılı icraları çoktur. İki eserinde pençgâh gibi antikalaşmış bir makamı  kullandığını görüyoruz;  dügâh, sabâ gibi, mistik ezgilere uygun makamları da kullanmış, ama bu makamlardaki şarkıları ya tutunmamış ya da kendisi beğenmemiş.    

    En çok kullandığı usûl 3/4'lük semai; daha sonra, 10/8'lik curcuna, daha az sayıda da aksak usûlünü kullanmış. Bunlar geniş bir dinleyici kitlesinin çok aşina olduğu ritimlere dayanıyor. Semainin bu şekli ondokuzuncu yüzyıldan bu yana; curcuna ise yirminci yüzyılda gitgide  yaygınlaşmış usûller. Büyük usûlleri hiç kullanmaması şarkılarının kolayca kulakta kalmasını, kolayca ezberlenmesini sağlıyor. Şarkılarının güftelerini çoğu kez  kendisi yazdığı için ezgilerine uygun düşüyor. Daha önemlisi, sözleri ezginin içinde boğulmuyor, şarkı okunurken kolayca takip edilebiliyor.   

   Neveser Kökdeş'in beş yüzü, hattâ bini aşkın bestesi olduğu söyleniyor. Ama herhalde bunların çoğu beste denemeleriydi. Öyle de olsa bu, onun  ilhamı bol, üretken bir musıkişinas olduğunu gösterir. Bugüne dek seslendirilen eserlerinin bir listesini çıkardım, aşağıda; benim dinleyebildiklerim bunlar. Görüleceği gibi, Türk musıkisinin makamları, usûlleri, beste şekilleri içinde yazılmış şarkılar bunlar. Bugün TRT dağarında seksen yedi şarkısı ile bir medhalinin notaları bulunuyor. Tango, rumba, vals, swing, marş, kanto, ninni, türkü  olarak bestelenmiş olanlar bunlar arasında değil tabii.  

    Yirminci yüzyıl bestekârlarının büyük çoğunluğu şu yahut bu ölçüde popülerliğe ihtiyaç duymuştur. Ne var ki, bestelendiği günlerde rağbet gören şarkıların pek çoğu kısa zamanda kayboldu gitti.  Bu bakımdan, popülerlik yanlış anlaşılmamalı. Popüler musıki ile piyasa musıkisinin ayırt edilmesi lazım. Piyasa musıkisi ticarîdir, gelgeçtir. Neveser Kökdeş'in ölümünden bu yana elli sekiz yıl geçti. Kısa bir  zaman değil bu.  Eserlerinin kaybolmak şöyle dursun, gitgide daha çok yayıldığını gördük.  Popüler olup da güzel, zarif olmak pekâlâ mümkün; Neveser  Kökdeş bunu çok iyi gösterdi bize. Duygulu, hüzünlü  şarkı, iniltili, sulugözlü nağme demek değildir;  Kökdeş bunu da çok iyi gösterdi.  Hiçbir zaman bayağılığa düşmeden geniş bir kitlenin sevebileceği eserler bestelemek kolay iş değil. 1940'larda, 50'lerde radyolarda musıki politikasına yön verenler ve onlarla aynı doğrultuda düşünenler  Neveser Kökdeş  konusunda yanıldılar. 

     Neveser Kökdeş'in en çok okunan şarkıları

1. Hicazkâr semai (3/4): Gönlümün pembe çiçeği 

2. Hicazkâr curcuna (10/16): Ruhumda neş'e hayale daldım

3. Hüzzam yürük aksak köçekçe (9/8): Gül olsam ya sümbül olsam beni koklar mısın

4. Kürdilihicazkâr aksak (9/8): Bugün biz hep neş'eliyiz

5. Kürdilihicazkâr semai ( 3/4):  Cânândan uzak kaldı gönül

6. Mahur aksak (9/8):  Bahar pembe beyaz olur

7. Mahur aksak (9/8): Sevda seline kapıldı ah gönül

8. Neveser semai (3/ 4): Seni âh anmadan aşkınla yanmadan

9. Nihavend curcuna (10/8): Gönül bağında gezerken hep seni ararım

10. Nihavend curcuna (10/8): Hüsranla gönül hep inler

11. Nihavend semai (3/4): Neden bilmem bu iptilâ

12. Nihavend curcuna (10 / 8): Neden yaktın ne istedin

13. Nihavend semai (3/4): Sevdikçe seni ömrüm artar, ey yâr

14. Nihavend semai (3/4): Yıllardır bekliyorum bir gün dönersin diye 

15. Nihavend semai (3/4): Özledim seni, pek özledim

16. Nişaburek semai (3/4): Aşkı fısıldar sesin, bülbül müsün ah nesin  

17. Rast semai (3/4):  Aşkım güzel, cânânım güzel

18. Rast semai (3/4):  Hayal ufkunda açan binbir renkler

19. Rast semai (3/4): Sevdim seni aşkı anladım  

20. Rast semai (3/4): Sevmek seni bir suç ise

21. Segâh curcuna (10/8):  Bir emele bin ah çeksem

22. Segâh curcuna (10/8):  Gönlümün baharı bir gün açacak mı acep

23. Segâh semai (3/4): Kuş olup uçsam sevgilimin diyarına  

24. Sûznâk aksak (9/8):  Gel de güzelim beni sevindir

25. Sûznâk curcuna (10/8): Pek özledim o demleri  

26. Sûznâk semai (3/4): Seni gördüğüm gün beğendim   

27. Sûznâk  curcuna (10/8): Artık duy sesimi, ruhumu yakma  

En az bir kere okunmuş olan, daha az tanınmış şarkıları

28. Hicaz, curcuna (10/8), Gülüyorsun güzelim, gül, güle gülmek yaraşır

29. Zavil müsemmen (8/8): Geldi canan hoş eyledi

30. Hüseynî, nim sofyan (4/4) türkü: Yüreğin kırık mıdır, düşünürsün pek derin

31.  Sûznâk, semai (3/4):  Rüzgâr gibi essin sesin  

32.  Sûznâk curcuna (10/8): Sonsuz acı duydum bu gece

33. Rast, semai (3/4): Artık mümkün müdür sana inanmak?

34. Rast curcuna (10/8): Bir derin uykudadır şimdi gönlüm

35. Segâh curcuna (10/8):  Hülyalarımın çiçeği soldu melâl içinde

36. Kürdilihicazkâr curcuna (10 /8): Gönülden gönüle akan aşk gibi

37. Nihavend medhal, aksak, iki hane

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx