İlhami Gökçen

Sultan Bestekârlar - Mehter  [CD Tanıtım ve Eleştirisi]

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü

İstanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu

Sesli Yayınlar: 6 ; Bestekârlarımız: 6 (2 CD: Sözlü ve Enstrümantal)

------------------------

CD kitapçık içeriği:

Sunuş: Atilla Koç, Kültür ve Turizm Bakanı (2 sayfa)

Önsöz: Bayram Bilge Tokel, Güzel Sanatlar Genel Müdürü (2 sayfa)

‘MEHTER ile Padişah Besteleri’ başlıklı yazı: (2 sayfa)  

‘MEHTER’ başlıklı yazı: (3 sayfa)

Yazar: Ömer Tuğrul İnançer, İstanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu Müdürü

‘İstanbul Tarihi Türk Müziği Topluluğu’ hakkında yazı: (1 sayfa)

Bir fotograf ve kısa tarihçe

PADİŞAHLAR’ın minyatür resimleri/fotografları, kısa biyografileri: (4 sayfa)

Sultan IV. Murad Han (1612-1640) ; Sultan I. Mahmud Han (1696-1754) ; Sultan III. Selim Han (1761-1808) ; Sultan II. Mahmud Han (1785-1839) ; SultanAbdülaziz Han (1830-1876) ; Sultan VI. Mehmed Vahideddin Han (1861-1926) -

Mehter Takımı (1 sayfa)

Mehterbaşı: Kürşat Tuncay

                Çevgen: Haluk Öcal, Zafer Tahmaz, Ömer Faruk Erdemsel, Osman Bülent Çeviksever, Süleyman Şahintürk, Hikmet Kavrut, Mehmet Şükrü Alkan, Vasfi Akyol,

Sedat Yıldırım, Cumhur Tulay, Mehmet Emin Altıntop

                Zurna: Ünal Yürük, Tamer Ötken, Ahmet Bülent Ekin

                Büğlü: Ahmet Kaya, Tayyip Zeki Sözen

                Nakkare: Ali Osman Güney, Mehmet Erdinç Kadıoğlu, Avni Behram Toruntay

                Zil: Oktay Özerden, Mehmet Fatih Uysal

                Davul: Seydan Babayiğit, Ali Sinan Erdemsel, Hakan Tozkoparan

                Kös: Naci Songur

                ********

                Yapım: Güzel Sanatlar Müdürlüğü; Yönetmen: Kürşat Tuncay ; Tonmeister: Can ; Editing-Mastering: Sertaç Tezeren, Cumhur Tulay, Ünal Yürük, Bülent Selçuk ; Stüdyo: Stüdyo Neşe ; Metin: Ömer Tuğrul İnançer ; Fotoğraflar: Behram Torumtay, Şehnaz Ayan ; Grafik Tasarım: onajans

                CD’de yer alan, 14 parçanın (15 yazılmışsa da) adları ve bestecileri (1 sayfa)

                CD’de yer alan parçaların adları, güfteleri, besteciler ve usulleri (6 sayfa).

[Güfte hariç parçaları aşağıya çıkardık. Kaynakları ve notları biz ekledik. Alıntılanan metinleri kaynaklarda görüldüğü gibi, hiçbir düzeltme girişiminde bulunmadan yazdık.]

1- Bayâtî Peşrev - Sultan - I. Mahmud Han

                Not: Usul yazılmamış. Yalnız 1. hane ve teslim (iki defa) çalınmış.

                Kaynak: Öztuna (II: 6): “Mahmud I. (...) 5) Beyâtî Peşrevi (Hâvî).

2- Bayâtî Yürük Semâî - Güfte: Sultan IV. Murad Han, Beste: Sultan IV. Murad Han

                Usûl: Yürük Semâî.

                Gelse nesîm-i subh ile müjde şâh-ı behârdan

                Kaynak: Ali Ufkî - Elçin (s. 149-1).

                Ali Ufkî - Cevher (s. 524, 1009): Semā‘i - Sulṭān Murād Ḫān Fātiḥ-i Baġdād: Gelse nesim-i  ṣubhile müjde şāh-ı bahariden.

                Öztuna (II: 67-8): “Murâd IV. (...) 15. Bayatî Yürük Semâî (Gelse nîm sebû).

3- Bayâtî Şarkı - Güfte: Sermed Efendi, Beste: Sultan III. Selim Han, Usûl: Aksak 

                Sebep ne bakmıyor yarim yüzüme

                Önemli Not: Yukarda III. Selim’e atfedilen şarkı, TRT Repertuarı’nda (No. 9273) Markar Ağa adına kayıtlıdır. Aksüt (1: 104) de, Hânende Mecmuâsı’ndan alarak Markar Ağa adına kaydeder. Üngör (1: 62) Mustafa Çavuş adına kaydeder fakat Hânende’de Markar Ağa adını kayıtlı olduğunu da not eder.  III. Selim’in hiç Bayati makamında eser bestelememiş olduğu görülüyor çünkü Salgar’ın (s. 57-60) besteler listesinde hiçbir Bayati eseri yok. Eğer yeni bir buluş söz konusuysa bunun belirtilmesi gerekirdi !

4- Hüseynî Şarkı - Güfte: Mustafa Reşid Bey, Beste:Sultan VI. Mehmed Vahideddin Han

                Usûl: Sengin Semâî

                Cevrin beni öldürse de aşkından usanmam

                Önemli Not. Bu eser böylece sıralanmış ise de CD’ye kaydedilmemiş !! 

5- Hicaz Şarkı - Güfte: ?, Beste: Sultan II. Mahmud Han, Usûl: Ağır Aksak

                Söylemez miydim sana ey gül-i zâr

                Kaynak: TRT Repertuarı (No. 10211), Hicaz (Ağır Aksak) Şarkı, Söylemez miydim sana ey gül-i    zâr, Söz Yazarı: (-), Beste: Sultan II. Mahmud (Adlî).

                Aksüt ; Üngör almamış.

                Öztuna (I: 6-7): “Mahmûd II. (...) 16. Hicaz Devr-i Revân (Söylemez miydim sana ey gül-‘i            zâr?).”

6- Hicaz Kalender* - Güfte: Adlî (Sultan II. Mahmud Han), Beste: Sultan II. Mahmud     Han, Usûl: Aksak

                Ebrûlerinin zahmı nihandır ciğerimde

                Kaynak: TRT Repertuarı, (No. 3737), Hicaz Aksak şarkı, Söz Yazarı: Adlî, Besteci Adı: (-). Özalp (s. 323-4) - Hicaz Aksak Kalenderi, Ebrûlerinin zahmı nihandır ciğerimde, Müzik Sultan II: Mahmud.

                Aksüt almamış.

                Üngör (s.138): “Hicaz Ağıraksaksemaî şarkı, Ebrûlerinin zahmı nihândır ciğerimde, İsmail Dede.”

                * Herhalde ‘Kalenderî’ denilmeliydi.

                Öztuna (I: 418): “ (...) II. Mahmud’un ünlü Hicâz Dîvân’ı, klasik şiiri taklid eden şehir saz şairleri arasında çok tutulduğu için, -güftesine bakılarak- ‘kalenderî’ diye de adlandırılmıştır.”

7- Hicaz Şarkı - Güfte: Fâik Ali Bey, Beste: Sultan VI. Mehmed Vahideddin Han

                Usûl: Sengin Semâî

                Gel bir daha gül rûyini aç handeni göster

                Kaynak: Bardakçı (s. 66-7), Hicaz Sengin Semai şarkı, Beste: Sultan Mehmed Vahideddin, Güfte: Fâik Âlî Bey.

8- Hicaz Saz Semâisi - Beste: Sultan III. Selim Han

                Not. Usul yazılmamış.

                Kaynak: Salgar (2001: 105). Hicâz Saz Semâîsi, Aksak Semâî.

                Öztuna (II: 281): “Selim III. (...) 78. Hicâz Saz Semâîsi.

9- Evc İlâhi - Güfte: Sultan III. Murad Han,* Beste: Ali Ufki’den, Usûl: Semâî

                Uyan ey gözlerim gafletten uyan

                * Öztuna (2: 67-8): “Murâd IV. (...) 14. Evc Devr-i Revân İlâhî (Uyan ey gözlerim gafletten uyan).

                Kaynak: Ali Ufkî - Elçin (s. 248-1).

                Ali Ufkî - Cevher (s. 771/1015): İlāhi - Sulṭān Murād Ḫān Tab-ı ... ; Der Maḳām-ı Mezbūr (Evç) Uṣūleş Devr-i Revān.

                Oransay (26. Nota): İlâhî-i Sulṭān Murād Hān ṭābe serāh der maḳām-ı mezbūr, uṣūleş devri-revān.

                Not. Oransay, S.N. Ergun’dan naklen, Sultan III. Murad’ın (1574-1594) hece vezniyle yazdığı beşer mısralık, beş kıtalık şiir demekte.                                                     

10- Suzinâk Şarkı - Güfte: Yavuz Sultan Selim Han, Beste: Sultan VI. Mehmed Vahideddin Han

                Merdum-i dîdeme bilmem ne füzûn etdi felek

                Not. Usul yazılmamış.

                Kaynak: Bardakçı (s. 38-9), Suzinâk Devr-i Hindî şarkı, Sultan Mehmed Vahideddin.

11- Rast Şarkı - Güfte: ?, Beste: Sultan II. Mahmud Han, Usûl: Düyek

                Hüsnüne olmadan mağrur buyur bezme efendim eyle mesrûr

                Kaynak: TRT Repertuarı, 6531, Rast Düyek şarkı, Söz Yazarı: (-), Besteci adı: Sultan II. Mahmud (Adlî).

                Aksüt ; Üngör almamış.

                Öztuna (I: 7): “Mahmûd II. (...) 23. Rast Düyek (Hüsnüne olmadan mağrûr).”

12- Büzürk Saz Semâîsi - Beste: Sultan III. Selim Han (1761-1808)

                Not. Usul yazılmamış.

                Kaynak: Salgar (s. 96), Büzürk Saz Semâîsi, Aksak Semâî, III. Selim.

                Öztuna (II: 278-80): “Selim III. (...) 4. Büzürg saz Semâîsi.” 

13- Sabâ Şarkı - Güfte: (-), Beste: Sultan III. Selim Han, Usûl: Düyek

                Bu dil üftâde ol kâkül-i yâre

                Kaynak: ; TRT Repertuarı, (No. 2489) Sabâ Düyek şarkı, III. Selim (İlhamî).

                Salgar (s. 147), Sabâ Sofyan şarkı, III. Selim.

                Aksüt (2: 1178), Sabâ Düyek şarkı, Sultan III. Selim.

                Üngör (2: 992), Saba Düyek şarkı, Sultan III. Selim.

                Öztuna (II: 281), Selim III. (...) 58. Sabâ Düyek şarkı.

14- Şevkefzâ Şarkı - Güfte: ?, Beste: Sultan Abdülaziz Han, Usûl: Ağır Düyek

                Ey nev bahâr-ı hüsnü ân

                Kaynak. TRT Repertuarı (No. 4210), Şevkefzâ Ağır Düyek şarkı, Ey nev-bahâr-ı hüsn ü ân, Söz Yazarı: (-), Besteci Adı: Abdülaziz Han (Sultan.)

                Dârü’l-Elhân Külliyâtı - 4, Fasikül 114, Eser 165. Şevkefzâ Düyek şarkı, Ey nev-bahâr-ı hüsn ü ân, Sultân Abdülazîz Merhûmun.

                Aksüt (2: 1375), Şevk-Efzâ Düyek şarkı, Ey nev-bahâr-ı hüsn ü ân, Sultan Abdülaziz.

                Üngör (2: 1167), Ey nevbahar-ı hüsn-ü an, Sultan Aziz.

                Öztuna (I: 12): “Abdülazîz Han. (...) Şevk-Efzâ Ağır Düyek şarkı, (Ey nev-bahâr-î hüsn-ü ân).”

15- Acemaşîran Şarkı - Güfte: Sultan III. Ahmed Han, Beste: Arif Sâmi Toker, Usûl: Düyek

                Beni terk etdi sultânım kiminle yâr şimdi

                Kaynak: TRT Repertuarı, (No. 1487), Acem-Aşîran Düyek şarkı, Söz Yazarı: Sultan III. Ahmed, Besteci Adı: Arif Sâmi Toker.

                Aksüt (1: 29) Acemaşîran Düyek şarkı, Arif Sami Toker, (Güfte yazarı belirtilmemiş).

                Üngör (1: 15): “Acemaşiran Düyek şarkı, A. Sami Toker, (Güfte Fasih).”         

                Öztuna (1: 30): “Ahmed III. (...) Mühim bir hattat ve şairdi; mahlası ‘Necîb’idi.”

                                                              *******

İki CD’den birisi sözlü , diğeri frenkçe söylenişi ile enstrümantal yani çalgısal.

Sözlü CD’de 15 eserin listesi verilmişse de, 4 numaralı Hüseyni şarkının kaydı yapılmadığından (?), gerçekte 14 eser vardır. Bunların 3’ü çalgı eseri ve geriye kalan 11’i sözlü eserdir. Görüldüğü gibi sözlü eserler çoğunluktadır ve tarihlerine  göre değil, makamlarına göre sıralanmıştır.

Yukarda görüldüğü gibi bu şarkılardan biri, repertuarda III. Selim’e ait değildir. İki parçanın da ancak güftesi Sultan III. Murad Han ve Sultan III. Ahmed Han’ındır.

Bunların Sultan’lara göre dağılımı şöyledir:

Sultan III. Murad Han (1574-1594) - Güfte: Uyan ey gözlerim gafletten uyan;  Beste: ?

Sultan IV. Murad Han (1612-1640) - Gelse nesîm-i subh ile müjde şâh-ı behârdan

Sultan I. Mahmud Han (1696-1754) - Bayâtî Peşrev

Sultan III. Selim Han (1761-1808) - Hicaz Saz Semâisi ; Büzürk Saz Semîsi; Sebep ne  bakmıyoryarim yüzüme (bu eser III. Selim’in değildir !); Bu dil üftade ol kâkül-i yâre            

Sultan II. Mahmud Han (1785-1839) : Söylemez miydim sana ey gül-i zâr ;  Ebrûlerinin zahmı nihandır ciğerimde ;  Hüsnüne olmadan mağrur buyur bezme efendim eyle mesrûr

Sultan Abdülaziz Han (1830-1876) - Ey nev bahâr-ı hüsnü ân

Sultan VI. Mehmed Vahideddin Han (1861-1926) - Merdum-i dîdeme bilmem ne füzûn etdi                                                                                       felek ; Gel bir daha gül rûyini aç handeni göster           

Sultan III. Ahmed Han (Güfte) ; Beste: Arif Sami Toker (1926-1997) Beni terk etdi                                                                                                                       sultânım kiminle yâr şimdi   

 Eserlerin yüzyıllara göre dağılımı şöyledir: 17. yüzyıldan üç (III. Murad (yalnız güfte), IV. Murad , I. Mahmud,) ; 18. yüzyıldan yedi (III. Selim, II. Mahmud) ; 19. yüzyıldan üç (VI. Mehmed Vahideddin, Abdülaziz Han) ve bir de 20. yüzyıldan güftesi Sultan III. Ahmed’in, bestesi Arif Sami Toker’in olan bir eser .

CD’ye alınan parçalar hakkında hiçbir bilgi verilmemiş. Eser seçiminde acaba nasıl bir yol izlenmiş ? Bir parçanın mehter topluluğu için uygunluğu araştırılmış mı?

Dinleyiciye yardımcı olsun diye eserlerin bulunabileceği kaynak bilgilerini ve bazı gerekli notları biz toplayıp, ekledik. Bu kaynaklarda bazı bilgilerin çelişkili olduğu  görülüyor.

CD’deki parçalar, vurmalı çalgıların çok kuvvetli tramp tramp vuruluşları eşliğinde çalınıp, söylenmekte. Sanıyorum daha çok nakkaare (koltuk nakkaresi ?) ve davul gibi vurmalılar çalınmakta fakat kös, zil gibi çalgıların sesi duyulmamakta. Belirtilmemişse de herhalde çevgen grubundakiler (çevgânîler) sözlü eserleri söylemekteler.

Sözlü eserler gür (forte), dik ve çiğ erkek sesleri ile ve düz bir marş tarzında, çoğu kez hecelenerek söylenmiş. Bu söyleyiş tarzı, klasik eserlerin birçoğuna uymamakta !         

‘Mehter ile Padişah Besteleri’ başlıklı yazıda bu CD’nin yapılış sebebi şöyle ifade edilmiş: “Birçok müzik formunu icra edebilen mehter 1826 yılında kapatılana kadar padişah eserlerini icra etmiştir. O tarihten 1911 yılına kadar mehter tarafından icra edilemiyen padişah besteleri T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul Tarihi  Türk Müziği Topluluğu Mehteri icrası ile tekrar ele alınmış ve bu CD ile beğenilerinize sunulmuştur.”

‘Mehter’ başlıklı yazıda da şöyle denilmiş: “Mehter Mûsikîsi repertuarının saz eserlerini oluşturan besteler, genellikle peşrev ve semâî gibi saz eseri formlarıdır. Sözlü eserler ise, Klasik Türk Mûsikîsi repertuarının aynıdır.”

Öncelikle bu ifadeler Türk musikisi’nin Mehter’in kuruluş yılları olan 15-16. yüzyıldan beri hiç değişmediğini farz eder gibi görünmektedir. Halbuki, Türk musikisi yüzyıllar boyu gelişmiş ve değişmiştir.

Mehter topluluğunun tek ezgi-çalgısı zurna’dır. Buna göre zurna çalgısı bütün bir Türk musikisi repertuarını, özellikle de 18., 19. ve hatta 20. yüzyılın çok incelmiş, gelişmiş eserlerini çalabilir denilmektedir ? Diğer nefesli çalgı büglü,^* zaten bir Batı musikisi çalgısı olduğundan Türk musikisine özgün sesleri çıkaramaz ve hatta tamperamanlı sesiyle bozar. Zurna’nın da Türk musikisi seslerini çıkarma yeteneği sınırlıdır, özellikle de çalınması güç birçok geçkilerin bulunduğu bir musikinin seslerini. Bundan dolayı bu ezgi-çalgılarının bütün bir “repertuarı” doğru bir şekilde çalabilmesi çok tartışılabilir. Nitekim bu CD’de ezgi çalgılarının ses sınırlılığı açıkça işitilmektedir ! Bu sınırlılık ‘enstrümantal’ denilen CD’de daha belirgin bir şekilde duyulmaktadır.  

‘Mehter ile Padişah Besteleri’ başlıklı yazıda: “(...) büyük bestekâr ve mûsıkî âlimi Abdülkâdir Merâgî’nin Bursa’ya daveti esnasında II. Murad Hân’a takdim ettiği Mekâsıd-ül Elhân adlı eseri (...)” denilmiş fakat bununla ilgili bir kaynak verilmemiş! Zaten bu yazılarda bir kaynakça yoktur.

Kısa bir Osmanlı musikisi tarihi özetinde, Osman Dede’nin ‘Ebced Nota yazısı’ndan ve Abdülbâkî’nin ‘nota sisteminden’ söz edilmiş fakat asıl bize 17. ve 18. yüzyıl mehter musikisini yazdıkları notalar ile ulaştıran elleri öpülesi Ali Ufki ve Kantemiroğlu’nun adları yazılmamış! Bu gerçekten şaşırtıcıdır. Buna rağmen, “O tarihlerde nota yazma âdeti olmadığından eserlerin çoğu günümüze ulaşamamıştır” denilmiş ?                                           

‘Mehter’ başlıklı yazıda söz dönüp dolaştırılıp tasavvufa getirilmiş: “Mehter’in şimdiye kadar pek bahse konu olmamış bir tasavvufî yönü vardır. Muhammed Peygamberin ifadeleri ile ‘Düşmana karşı savaş küçük savaştır (cihâd-ı asgar), benliğe ve nefse karşı olan savaş ise büyük savaştır (cihâd-ı ekber). (...) Tasavvufun unsurlarından biri olan ‘Seyfiye’ nin (kılıççılık, muhariplik gaza (aynen)) mûsikîsi, Mehter’dir. [?!].”

Bu yazılarda daha bunun gibi tartışılacak birçok ifadeler varsa da biz bunlarla yetindik.

Aşağıdaki sözler bu CD’nin ideolojik nedenlerini açıkça ifade etmekte: “Eski Tarihi Türk Müziği’nin simgesi olan Mehter varlığını ve etkili gücünü asırlar sonra bugün de korumakta ve sürdürmekte, Türk milletinin çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkma hedefine ulaşma isteğinin yanı sıra şanlı tarihini de devam ettirmekte ve Türk toplumunun yüreğinde sıcak yerini almış bulunmaktadır. "

Şimdi ben bu CD’yi birçok defalar dinledim, bu yazıyı hazırlamak için. Fakat, bu CD’yi bundan sonra tekrar dinleyeceğimi hiç sanmıyorum.

_________________________________                                                                                         

* Say (s. 87): “Büğlü. Pistonlu, ağızlıklı, aktarımcı bir bakır üflemeli çalgı. Almanca Flügelhorn, Fransıca bugle, İtalyanca flis corno, İngilizce Flugelhorn. (...) Ses rengi tatlı ve yumuşak olan bu çalgı, orkestrada, özellikle bandolarda kullanılır.”

Kaynakça:

Aksüt, Sadun. Türk Musikisi Güfteler Hazinesi, 2 cilt. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1993.

Ali Ufkî, Mecmûa-i Sâz ü Söz (Haz. Şükrü Elçin). Kültür Bakanlığı, 1976.

Bardakçı, Murat. Sultanî Besteler - Osmanoğulları’nın son padişahı Mehmed Vahideddin’in eserleri. İstanbul: Pan Yayıncılık, 1997.

Cevher, Hakan (Haz.). Ali Ufkî Bey ve Hâzâ Mecmû‘a-i Sâz ü Söz (Transkripsiyon, İnceleme). Eğe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi.                İzmir - 1995. (Basımı: İzmir - 2003).   

Dârü’l-Elhân Külliyâtı, 1-180. Yapım: Mustafa Doğan Dikmen ve Türk Musikisi Vakfı. Müzik Yönetmeni:  Uğur Işık. Proje Yönetim: İstanbul 2010 AKB (Avrupa Kültür Başkenti) Ajansı, KTM Yönetmenliği. Mehmet Güntekin - Ertuğrul Karabulut.

Oransay, Gültekin. Ali Ufkî ve Dinî Türk Musikisi. 1972.

Özalp, Dr. M. Nazmi. Türk Mûsikîsi Beste Formları. Ankara: TRT yayınları, 1992.

Öztuna, Yılmaz. Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi. I-II cilt.Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.

Salgar, M. Fatih. Üçüncü Selim - hayatı, sanatı, eserleri. İstanbul: Ötüken, 2001.

Say, Ahmet. Müzik Sözlüğü. Ankara, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2002.       

TRT Repertuarı, Türk Sanat Müziği Sözlü Eserler Repertuarı. Ankara, 1995.

Üngör, Etem Ruhi. Güfteler Antolojisi, 2 cilt. İstanbul: Eren Yayınları, 1981.

                                                                                                                                             İlhami Gökçen

                                                                                                                                             ilhamigo@hotmail.com