İlhami Gökçen

Ali Berktay’ın Türk edebiyatı ve musikisi için kaynak sayılabilecek iki eseri Türkçeye çevirmiş olduğu görülüyor.

Bunlardan biri Giambatista Toderini’nin, Letteratura turchesca ‘Türk Edebiyatı’ adlı kitabıdır. İtalyan dilinde yazılmış olan bu eseri Ali Berktay, Antoine de Cournand tarafından yapılan Fransızca, De la littérature des turcs adlı çevirisinden yapmıştır (bkz. Kaynakça). Yani burada çevirinin çevirisi olmuştur !!

Toderini’nin bu eserini İtalyancadan âlimane bir şekilde çevirmiş bulunan (basıma hazır) kardeşim Dr. (Yeni Latin dilleri) Mahmut Adnan Gökçen’in, Ali Berktay’ın bu çevirisine yapmış olduğu yine âlimane eleştirisi yayımlanmış bulunmaktadır, (bkz. M. A. Gökçen 2013: 383-398).

Dr. Gökçen önce De Cournand çevirisini eleştirmiş:

“s. 384 – “Berktay çevirisine esas teşkil eden De Cournand (kısaca De C.) çevirisi Toderini metniyle karşılaştırıldığında, Toderini’nin onca önem verip çaba sarfederek elde etmiş ve eski harflerle eserinin ikinci cildine derc etmiş olduğu Sary kütüphanesi fihristinin De C. çevirisine alınmadığı, bu eski yazı fihristin yanı sıra, hatalarla dolu eksik bir Fransızca tercümesinin verildiği, Toderini metnindeki bir takım notların düşürüldüğü veya tenzil edildiği, hattâ bazı paragrafların tümüyle atlanıldığı, bu metnin sonuna yerleştirilmiş kısa bir yanlış-doğru cedvelindeki yanlışların düzeltilmediği, böylece De C. çevirisinin Toderini metnini bütünüyle ve gerektiği üzere vermediği anlaşılıyor. Ayrıca çevirinin çok sayıda, ve gerçekten garabet arz eden hatalarla dolu olduğu görülüyor.”

Sonra da, Ali Berktay’ın çevirisine yaptığı eleştiriyi şu sözlerle bitirmiş:

“s.  398 - Hülâsa, Toderini metnini eksik vermek, çifte mütercim hata ve kusurlarını içermek, Toderini ve De C. metinlerindeki bozuk ve başkalaşmış has isimlerin ve kitap unvanlarının tamir ve tashihine yönelik pek az girişimde bulunmak, kitap unvanlarının özgün şekillerini vermemek, veya vermekte tutarlı bir yöntem izlememek, metinde işlenilen konulara ilişkin yeterli araştırma içermemek ve ileri sürülen bir takım mütalaaları eleştiriye açmamak, okuyucuyu aydınlatma yönünde pek az çaba göstermekle bu çeviri sakıncalı ve faydasızdır. Eskilerin “kâğıd isrâfı” dedikleri nâfile bir iştir.”

Sözün kısası, zinhar bu çeviri KAYNAK OLARAK VERİLMEMELİDİR !!

 *****

Ali Berktay, bir de Albertus (Albert) Bobovius (Bobowski)’nin Topkapı Sarayı üzerine olan eserinin Fransızca versiyonunu, Türkçeye çevirmiştir. Berktay bu çeviriyi,   Stephanos Yerasimos ve Anne Berthier’in sunumu, notları ve yazımının güncelleştirmesi ile Fransa’da yayımlanmış olan Topkapi - Relation du sérail du Grand Seigneur başlıklı kitaptan yapmıştır (bkz. Kaynakça). 

Kendim bu eserin Meşkhâne bölümünü daha önce çevirmiş olduğumdan (bkz. Kaynakça) ve bir de yakında çıkacak olan Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Çalgılar kitabımın hazırlanması sırasında Bobovoski’yi kaynak olarak kullanmam dolayısiyle Berktay çevirisine de bakarak bir karşılaştırma yapmış oldum.

Aşağıda bu karşılaştırmaların birkaçını veriyorum ; (şu sırayla: Yerasimos ve Berthier’nin Fransızca metni, Berktay çevirisi, Bizim çevirimiz ve Yanlışlar listesi).  

Yerasimos, Berthier 1999: 97

 “Tambours et trompettes

De ces sortes de joueurs d’instruments guerriers quelques-uns sont logés dans les appartements hors du sérail et sont obligés de venir tous les matins une heure avant le jour pour saluer le Grand Seigneur avec le fracas de leur musique et une heure et demie après le soleil couché pour lui souhaiter la bonne nuit ; ils servent aussi à annoncer les lunes de pâque lors qu’on les découvre dans leurs premiers jours. Ils accompagnent le Grand Seigneur quand il fait quelque cavalcade avec pompe et vont aux principales fêtes de l’année régaler de leur musique les ambassadeurs étrangers et saluer tous ceux qui dans une audiance publique ont été honorés d’un kaftan ou veste de la part de l’empereur ; soit à cause de leur promotion à quelque emploi, soit pour d’autres raisons qui obligent le Grand Seigneur à leur faire cette faveur, ...”

            Berktay 2002: 80.

“Davullar ve Borular

            Bu mehter mızıkacılarından bazıları saray dışındaki dairelerde ikamet eder ve gün doğmadan bir saat önce nevbet çalarak padişahı musikilerinin gürültüsüyle selamlamak ve güneş battıktan bir buçuk saat sonra da padişaha iyi geceler dilemek üzere saraya getirtilirler; ayrıca Ramazan ayını haber vermekte de kullanılırlar. Padişah gösterişli bir atlı alayla dışarı çıktığında ona eşlik eder ve bayramlarda yabancı elçilere musikileriyle ziyafet çekerler. Tıpkı savaş meydanlarından geçen yabancıları boru ve davulla selamlayanlar gibi padişahın halk huzurunda bir kaftanla ödüllendirdiği kişileri selamlamaya da giderler ;”

Bizim çevirimiz:

(= Bu çalıcı mehterlerden (mehterandan) bazıları Saray dışındaki odalarda ikamet ederler ve her sabah gün doğumundan bir saat önce musikîlerinin gürültüsü ile hünkârı selamlamak ve gün batımından bir buçuk saat sonra ona ‘iyi geceler’ dilemek üzere gelmek zorundadırlar. Bunlar bayram hilalleri ilk günlerinde görüldüğünde bunu haber verme hizmetini de görürler. Hünkâra debdebeli atlı alaylarda (alay-ı humâyûnlarda) refakat eder ve yılın başlıca bayramlarında yabancı elçilere musikîleriyle ziyafet çekmek ve bir göreve terfileri, veya hünkârı bu ihsanı yapmaya iten başka sebebler dolayısıyla Divanda padişah tarafından bir kaftan veya hilat ile taltif olunanları selamlamak için giderler.)

Yanlışlar:

- “obligés de venir”, “getirtilirler” değil, “gelmek zorundadırlar”.

- “fracas de leur musique”, “nevbet çalarak” değil, “musikilerinin gürültüsü”.

- “pour lui souhaiter la bonne nuit”, “padişaha iyi geceler dilemek üzere saraya”, değil, ona ‘iyi geceler’ dilemek üzere”. (Burada metinde olmayan kelimeler eklenmiş)

- “ils servent aussi à annoncer les lunes de pâque lors qu’on les découvre dans leurs premiers jours.”, “ayrıca Ramazan ayını haber vermekte de kullanılırlar.”, değil, “Bunlar bayram hilalleri ilk günlerinde görüldüğünde bunu haber verme hizmetini de görürler.” (Burada metin kısaltılmış olduğundan eksik bir çeviri olmuş ; bizim çevirimiz ile krş.)

- “Ils accompagnent le Grand Seigneur …” ile başlayan uzun cümlenin bizim çevirimizle karşılaştırıldığında kısaltılmış ve yanlış çevrilmiş olduğu görülüyor. Örneğin, Fransızca metinde, “Tıpkı savaş meydanlarından geçen yabancıları boru ve davulla selamlayanlar gibi” sözleri yoktur ! Bir sonraki cümle ile karıştırılmış.

-------

Yerasimos, Bertier 1999: 97.

“Musique de guerre. Instruments de la musique de guerre

            Après midi, viennent les maîtres de la musique de guerre ou de campagne qui donnent aussi bien que les autres leurs leçons dans cette chambre ; (...) on apprend aussi à battre sur les tambours de bronze qu’on porte sur un cheval devant le grand Seigneur lorsqu’il sort en public.”

            Berktay 2002: 79-80.

 “CENK MUSİKİSİ ÇALGILARI

             Akşamüstü odaya savaş veya sefer musikisi [mehterhane] hocaları gelir; onlar da derslerini verirler; (...) padişah halkın arasına çıktığında at üstünde taşınan tunç davulların [kös] çalınması öğretilir.”

            Bizim çevirimiz:

            (= Savaş musikisi ; Savaş musikisi çalgıları

            Öğleden sonra, savaş veya sefer/sahra musikisi (mehterhane) hocaları gelir ve diğerleri gibi derslerini bu odada [meşkhane] verirler. (...) Kamu önüne çıktığında, Hünkârın önünde at sırtında taşınılan tunçtan/bronz’dan davulları [kös] vurma da burada öğrenilir.)      

Not. Köşeli ayraç içindeki kelimeler yazarın ekleridir.

              Yanlışlar:

-  “Musique de guerre. Instruments de la musique de guerre”, (Eksik çevrilmiş; bizim çeviri ile krş.)         

- “Aprèsmidi”, “Akşamüstü” değil, “Öğleden sonra”

- “donnent aussi bien que les autres leurs leçons dans cette chambre; , “onlar da derslerini verirler” değil, “diğerleri gibi derslerini bu odada [meşkhane] verirler.” (Burada metin kısaltılmış, çeviri eksik olmuş.)

- “à battre sur les tambours”, “davulların [kös] çalınması” değil, “davulları [kös] vurma”.

- “on apprend”, “öğretilir” değil, “öğrenilir”.

- “devant le grand Seigneur ” (= Hünkârın önünde) ifadesi atlanmış.

------

S. Yerasimos, A. Berthier, 1999: 79:

“Musique de guerre. Instruments de la musique de guerre.

            Aprèsmidi, viennent les maîtres de le musique de guerre ou de campagne qui donnent aussi bien que les autres leurs leçons dans cette chambre ; leurs instruments qui sont diverses espèces de trompettes, de fifres, de tambours et timbals et ne servent qu’à faire grand bruit et un son fort extraordinaire et désagréable, s’apellent en leur langue zournah ou fifre,”        

            Berktay, 2002: 79-80:

CENK MUSİKİSİ ÇALGILARI

            “Akşamüstü odaya savaş veya sefer musikisi [mehterhane] hocaları gelir; onlar da derslerini verirler; çalgıları çeşitli trompet, fifre, davul ve zil* türlerinden oluşur ve sadece olağanüstü ve rahatsız edici bir ses çıkarmaya yarar. Bu çalgılara onların dilinde zurna, ”  

            Bizim çevirimiz:

            (= Savaş musikisi ; Savaş musikisi çalgıları

Öğleden sonra savaş veya sefer musikîsi hocaları gelir ve diğerleri gibi derslerini bu odada verirler. Çalgıları çeşitli türde trompetler/(borular), fifreler/(zurna?), davullar ve timballer/(nakkâre)’lerdir, ve yalnız büyük gürültü ve çok heybetli ve nahoş bir ses çıkarmağa yararlar. Bu çalgılar kendi dillerinde şöyle adlandırılırlar: zurna yahut “fifre”,)

Yanlışlar:

- Yukardaki Fransızca metinde zil kelimesi yoktur. Burada, timbale karşılığı olarak zil denmiş. Halbuki nakkâre denilmeliydi. Anlaşılan timbale, ile cymbale birbirine karıştırılmış ?!

- “grand bruit”, (= büyük gürültü) kelimeleri atlanmış/çevrilmemiş.

- Fransızca metinde, ‘zournah ou fifre’ , ‘zurna veya fifre’ denilmiş. Burada fifre kelimesi alınmamış/atlanmış.

SONUÇ:

Daha fazla örnekler verilebilirse de şimdilik biz bunlarla yetiniyoruz. Yukarda görüldüğü gibi Bobovius kitabının çevirisi de birçok yanlışlıkları ve eksiklikleri içermektedir. Çevirmenin konuya aşinalığı da şüphelidir. Bundan dolayı, Toderini çevirisi gibi bu çeviri de KAYNAK OLARAK VERİLMEMELİDİR !!

Ne yazık ki bu kitap daha şimdiden kaynak olarak verilmiş, örneğin, bkz. Pekin 2012: 313. 

Ali Berktay’ın böyle önemli, kaynak niteliğinde olan eserlere özensiz, üstünkörü çevirilerle soyunmaması gerekirdi !

Yayınevlerinin de bu kaynak eserlerin çevirisinde titiz olmaları icap ederdi. Toderini kitabının ‘editörü’ Nuri Akbayar, ‘düzelti’sini yapan Filiz Özkan ve Bobovius kitabının ‘düzelti’sini yapan Nurettin Pirim, acaba nasıl bir düzelti yapmışlar da ortaya ‘kağıt isrâfı’ türünden yayınlar çıkarmayı başarmışlar ? Yazıklar olsun !   

 Kaynakça

 Bobovius, Albertus. Topkapi - Relation du sérail du Grand Seigneur, Edition présentée et annotée par Anne Berthier et Stéphane Yerasimos. Sindbad (Actes Sud), 1999.

Bobovius, Albertus (ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları), Topkapı Sarayı’nda Yaşam, (Sunan ve Notlayanlar: Stephanos Yerasimos ve Anne Berthier) (Çeviren: Ali Berktay). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2002.        

Bobowsky (Bobovius), Albert (Albertus). “Meşkhane”, İçinde: Mémoires sur les Turcs.

Constantinople, November 10, 1666. (yalnız 150. sayfaya kadar numaralanmış). Boston: Harvard College Library (Houghton Library, MS Fr 103; Ott. 3030.4).                                                                                                                                                                                         Not. (Fransızca metnin, “22. Mesch khaneh” bölümü ve musiki ile ilgili diğer pasajlarının (s. 171-184, 10, 106, 126, 244) transkripsiyonu ve açıklamalı Türkçe çevirisi için, bkz. Dr. İlhami Gökçen. Musiki Mecmuası, (1) Yıl: 50, No: 458, Eylül 1997, s. 19-23; (2) Yıl: 50, No: 459, Aralık 1997, s. 24-27; (3) Yıl: 51, No: 460, Mart 1998, s. 31.)

Gökçen, Mahmud Adnan, “G. Toderini’nin Letteratura turchesca Unvanlı Eserinin De la littérature des turcs Başlıklı Fransızca (A. De Cournand) Tercümesinden Türkçe’ye Yapılan Çeviri üzerine bir Eleştiri”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, Sayı 41, 2013, 383-398.

Pekin, Ersu, “Evliya Çelebi’nin müzik kaynakları”, İçinde: Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Yazılı Kaynakları, (Haz. Hakan Karateke, Hatice Aynur), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2012.

Toderini Giambattista. Türklerin Yazılı Kültürü (Türklerin Edebiyatı). (de Cournand’ın Fransızca çevirisinden çeviren: Ali Berktay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.