İlhami Gökçen

Esin Atıl’ın, Levni and the Surname adlı kitabı, çok  güzel baskısı ve cildiyle Levni’nin, Vehbi Surnamesi (Surname-i Vehbi) için yaptığı minyatürleri kapsamaktadır. Bilindiği gibi bu Surname, Ahmed III’ün saltanatı zamanında (1703-30) bir sünnet düğünü münasebetiyle yapılan şenlikler üzerinedir.  

            Esin Atıl, kitabını İngilizce olarak kaleme almış. Önsöz’de belirtildiği üzere bu kitabın Zeynep Rona tarafından yapılan Türkçe bir çevirisi de yapılmıştır, bkz. Kaynakça. Fakat bu makale yalnızca İngilizce nüshası üzerinedir çünkü Türkçe çevirisi elimde bulunmamaktadır. Bundan dolayı şimdilik karşılaştırmalı bir çalışma yapılamadı.

            Levni and Surname kitabı iki kısımlı olarak düzenlenmiş. Kitabın ilk kısmında, minyatürlerden yapılan alıntılar değişik konu başlıkları altında toplu bir şekilde açıklanmış. İkinci kısımda ise, kitabın arkasından başlayarak Vehbi Surnamesi’ndeki minyatürler, herhalde orijinalindeki sıraya göre, numara da verilerek aslına çok uygun renkli levhalar halinde basılmış. Her levhanın sol tarafında da, o minyatürle ilgili çok yararlı açıklamalar bulunmaktadır.  

            Surname’de sünnet düğünündeki çok çeşitli sahneler ve bu arada musiki sahneleri ve burada çalınan çalgıları gösteren çok değerli levhalar bulunmaktadır. Asıl bizi burada ilgilendiren bu ilginç musiki sahneleri ve özellikle burada çalınan çalgılardır. 

            Esin Atıl kitaba, bu levhalarda görülen geleneksel Türk çalgılarının kendine göre bulduğu Türkçe adlarını ve bunların İngilizcede olabilecek karşılıklarını koymuş. Diğer taraftan, aşağıda açıklanacağı üzere, hem Türkçe ve hem de karşılık olarak verdiği İngilizce çalgı adlarında birçok yanılgılar yapılmış olduğu görülüyor.  

            Esin Atıl bu minyatürlerde geçen çalgıları iki ayrı başlık altında incelemiş:

            1- Mehter (Imperial Military Band) - Mehter musikisi için, 19, 45, 48, 50, 66 numaralı levhalara gönderme yapılmış ve şu aşağıdaki toplu bilgi verilmiş:

            (s. 76) “Members of the Mehter perform during the festival with their zurna (horns), boru (trumpets), zil (cymbals), and various drums, ranging from nakkare (small double drums) to huge kös (kettledrums). Their corps, headed by the Miralems, participates in the Circumsision Parade.”

            (= Festival/Şenlik boyunca Mehter çalgıcıları/topluluğu, zurna (horns), boru (trumpets), zil (cymbals) ve nakkâre’den kocaman kös’e değin değişik davullar ile icra eder. Başında Miralem’lerin bulunduğu Mehter takımı, Sünnet Düğünü Geçidi’ne iştirak eder.)

            Açıklama ve Düzeltiler:

a- Yukarda verilen tekil Türk çalgı adlarına acaba neden İngilizce çoğul adları ile karşılık yazılmış ?

b- Zurna, bir ‘horn’ (= boru) değildir. Burada düz bir boru değil ucuna kamış/sipsi takılarak çalınan bir çalgı söz konusudur.

Farmer (s. 23), “Oboes, Reed-pipes, Clarionets” (= Zurnagiller, Kamışlı/Sipsili Borugiller) genel başlığı altına koyduğu zurna için şöyle der: “The zūrnā  زورنا  [generic name for the oboe] (= Obua için türsel ad).”

Bilindiği gibi, obua da ucuna bir kamış/sipsi takılarak çalınan bir çalgıdır.

Aslında eski bir Avrupa çalgısı olan ‘Shawm’ denilmesi daha doğru olurdu, bkz. Sadie (2: 792; 3: 364).     

c- Boru, işte buna ‘horn’ demeli. Yukarda olduğu gibi, İngilizce ‘trumpet’ (Türkçe’de trompet, bkz. Say, s. 531) denilebilirse de burada perdesiz büklümlü/burmalı* bir boru söz konusudur. Zaten minyatürde görüldüğü gibi tek bir el ile çalınması da bunu göstermekte.

Farmer (s. 30), Trumpets and Horns (= Borugiller) genel başlığı altında boru’nun bir başka adı olan nefir için şöyle der: “The nafīr نفير  [straight trumpet]. (= Düz trompet /boru).”

* Öğel (8: 347, 369, vb.), ‘burmalı’ der, herhalde ‘borguy’ kelimesi ile ilişkilendirerek.

d- Nakkare, için ‘small double drums’ (= küçük çift davul) denilmesi pek doğru olmamış. Gerçi çift olarak vurulurlarsa da ‘kös’ gibi nakkare de bir ‘kettledrum’dır

(= tencere/kazan-davul), çünkü bu çalgıların gövdesi/kazan’ı davulunki gibi ahşap olmayıp metaldendir.*

Farmer (s. 15), Kettledrums (= Kazan-davulgiller) genel başlığı altına koyduğu nakkare için şöyle der: “The naqqāra  نقّاره  [small kettledrum] (= küçük kazan/tencere-dümbelek/davul).”

* Sanal (s. 84): “Nakkareler bakır kâselerin üzerine deri gerilmesi sureti ile yapılırdı.”

e- Kös, için ‘huge’ (= kocaman) denildikten sonra İngilizce’de sadece ‘kettledrums’ denilmekle yetinilmiş.

Farmer (s. 13), Kettledrums (= Kazan-davulgiller) genel başlığı altına koyduğu kös/kûs için şöyle der: “The kūs كوس  [large kettledrum] (= büyük kazan-davul).”

Aşağıda Levni’nin bindirilmiş mehter takımı levhasında (No. 66) görülenler şunlardır: 8 zurna, 5 nakkare, 8 davul, 6 zil, 6 burmalı/büklümlü boru, 3 çift deve kösü. Burada görülmeyen tek mehter çalgısı çevgân/çağana’dır, herhalde bindirilmiş bir takım olduğu için. 

2- Musicians and Dancers - Burada, 16, 24-29, 33-35, 38-40, 42, 44-46, 48, 55-57 numaralı levhalara gönderme yapılmış ve şu toplu bilgi verilmiş:

(s. 97) “The musicians, wearing kavuks and long coats over kaftans, perform with various instruments, including the def (tambourine), miskal (panpipe), kemençe (cello), ney (flute), tanbur or bağlama (lute), nakkare, and zurna. (...) A special group plays sipsi (pipes) while accompanying the nahıls and candy gardens during the Circumsicion Parade [55-57]. (…) Çengis (female dancers) wear small caps and multicolored blouses with double-tiered skirts and hold çalpara (clappers). The guilds parade with dancers and musicians, including gaily attired minstrels playing lutes known as çöğür [42 and 46].”

(= Kavukları ve kaftanları üzerine uzun cübbeler giymiş musikiciler çeşitli çalgılarla icra eder: def (tambourine), miskal (panpipe), kemençe (cello), ney (flute), tanbur veya bağlama (lute), nakkare, and zurna. Sünnet Geçidi sırasında, nahıllara ve şeker bahçeleri’ne (candy gardens) eşlik eden özel bir grup, sipsi (pipes) çalar  [55-57]. (...). Küçük başlıklar ve çeşitli-renkte bluzlar ile çift kat eteklikler giyen çengi’ler çalpara (clappers) tutar. Esnaf loncaları bu rakkaslar ve musikiciler ve bir de gösterişli giyinmiş ozanların çöğür olarak bilinen lavtagiller/udgiller’in (lutes) çalışı ile geçer.)”

Açıklama ve Düzeltiler:

a- Kemençe (bkz. 26 numaralı levha) için modern bir çalgı olan ‘cello’ denilmesi biraz tuhaf kaçmış. Aslında, ‘cello’, İngilizcede ‘violoncello’nun kısatılmış şeklidir. Gerçi kemençe’nin, cello ile aile akrabalığı varsa da daha eski bir çalgı ile karşılaştırılması daha doğru olurdu.

Farmer (s. 44), Viols (= Kemânegiller) genel başlığı altına koyduğu kemânçe için şöyle der: “The kamāncha  كمانچه  [viol with hemispherical sound-chest] (= yarım-küresel ses-kutulu kemâne).”

b- Tanbur veya bağlama: 26 numaralı levha’da görülen uzun saplı, yanaklı lavtalar için tereddüde düşülerek ‘tanbur veya bağlama’ denmiş. Aslında burada tanbur veya tanbura denilmeliydi. Pek uzun sapları ile bunlar herhalde bağlama/tanbura değil, tanbur olmalıdır. Ayrıca, buradaki iki tanburî’den birinin başında mevlevi sikkesi bulunduğundan bunun bir mevlevi dervişi olduğu anlaşılıyor.  Bir mevlevi dervişinin tanbur çalması çok daha olasıdır. Yanıbaşında oturan üç neyzenin de başlarında mevlevi sikkesi bulunduğuna göre bunlar da mevlevi dervişleridir. 

Farmer (s. 34, 35) tanbur’u, Lutes and Pandores (= Lavtagiller ve Tanburgiller) genel başlığı altına koyar.

c- Sipsi: 55 numaralı levhada görülen ve tek bir el ile çalınan, düdük cinsinden nefesli bir çalgı için  sipsi denilmişse de niçin böyle denildiği açıklanmamış ve kaynak gösterilmemiş. Gerçi sipsi adlı bir halk çalgısı varsa da ne Seyahatname ve ne de Bobowski’de geçer, bkz. Evliya Çelebi, 2006 ; Gökçen 1997-8.

Diğer taraftan And (1968), kitabının “Nahıllar*/ Şeker Bahçeleri-Geçit Alayları”** bölümünde, Levni’nin minyatüründeki nahıl ve şeker bahçelerinden bahisle: (s. 220) “İlginç olan minyatürlerde Tersanelilerden kimi ellerindeki düdükleri çalmaktadır ki bu Evliya Çelebi’nin sözünü ettiği sipsi düdük olmalıdır.”

And’ın bunu Seyahatname’nin Ahmed Cevdet basımındaki, “Esnâf-ı Nahılcıyan-ı sur-ı hümayun” başlığı altındaki kesiminde görülen yalnış sipsi okuyuşundan almış olduğu görülüyor, bkz. Evliya Çelebi, 1314 (1898), 1: 612). Herhalde Atıl da alıntısını  aynı kaynaktan almış olmalıdır. Halbuki, Seyahatname’nin 1. cildinin yeni bir okunuşunda, adı geçen bu çalgı, silisre düdüğü*** olarak geçmektedir, bkz. Evliya Çelebi, 2006: 332. Bu pasaj aşağıdaki gibidir:

 “Esnâf‑ı nakılcıyân‑ı sûr‑ı hümâyûn: (...) Bunlar bu alayda şehremîni mâlıyla [200a] Sü­ley­mâniyye minâresi kaddi balmûmunun rengâ­reng kâfûrîlerinden ve şamata varağı tel­lerinden evce ser-çekmiş servi-misâl münevver ve mutallâ nakıllar eyleyüp her birin yüzer ikişer yüzer ters­hâ­ne karavana pâyzenleri çeküp vardiyanlar sağa ve sola çekin deyü silisre düdüklerin çalarak ubûr ederler ve niçe yüz hurde nakıllar ile alay gösterüp ubûr ederler.”

* Kubbealtı Lugatı: “Nahil –Nahl (نخل) i. (Ar. naḫl) 2. Gelinin önünden götürülüp gelin odasına

konan veya sünnet düğünleri için hazırlanan, üstü altın ve gümüş süsler, yapma çiçekler ve meyvelerle bezenmiş, demir iskelet üzerine bal mumundan yapılma süs ağacı.”

** Bu kitapta Vehbi surnamesinin metninin verilmemesi büyük bir eksiklik olmuş.

*** Dankoff (s. 212): “silisre (~silistire) vardiyan düdüğü, tayfabaşının reisin emirlerini bütün gemicilere iletmek için kullandığı düdük.”

Öztuna (s. 427): “Silistre Tiz sesli madenî veya bağa düdük ki, harb gemilerinde kaptanı, sancağı veya tekneye çıkan kaptandan yüksek rütbeli birini selâmlamak için çalınır.”

Kubbealtı Lugatı (3: 2796): “silistre i. (Yun.) Gemicilikte, haberleşmede, kumanda vermede, harekete geçmeyi başlatmada kullanılan, ıslığa benzer ses çıkaran tiz sesli bir nevi düdük.”

Bu düdüğe İngilizcede, boatswain’s pipe denilmekte.

d- Sistrum: 26 numaralı levhanın kenarına şu not düşülmüş:

(s. 194) “The large ensemble of musicians playing tambourines, flutes, lutes, cellos, and panpipes sit in a semicircle around the Çavuş Ağa, chief usher who holds a sistrum.”

(= Büyük bir musikiciler topluluğu, def (tambourines), ney (flute), tanbur (lutes), kemençe (cellos) ve miskal (panpipes) çalarken, sistrum tutan baş teşrifatçı Çavuş Ağa’nın etrafında yarım-daire şeklinde oturur.)

“Çavuşes (ushers)” başlığı altında da şöyle denmiş:

(s. 80) “(…) One of the highest officials is the Çavuş Ağa (chief usher), who plays a prominent role in the festival. Attired in a kavuk and kaftan with its front openings tucked into his belt, he holds a çevgan (sistrum)*, which he uses to announce the beginning of new acts and the times of prayer (see, for instance, 10, 17, 20-21).”

 (= Yüksek rütbelilerden biri de Çavuş Ağa’dır (baş teşrifatçı) ve şenlikte/düğünde önemli bir rol oynar. Kavuk ve ön uçları kemerine iliştirilmiş kaftan giyinmiş olarak çevgan (sistrum) tutar ve bunu yeni gösterilerin başladığını ve namaz vakitlerini bildirmek için kullanır.)

Çavuş Ağa’nın elinde tuttuğu çevgân/çağana için ‘sistrum’* denilmiş, gerçi sistrum’a benzerliği varsa da. Buradakine benzer bir çevgân/çağana çizimi, Ârif Paşa’nın ünlü mehter takımı levhasında da görülmektedir, bkz. Gökçen, s. 2017: 665, 673.

Farmer (s. 10), Rattles (= Çıngırtıgiller/Şıngırtıgiller) genel başlığı altına koyduğu ‘çağana’ için şöyle der: “The chaghana  چغنه  [“Jingling Johnnie”]” Hatta, İngilizce “Jingling Johnnie” ifadesinin, ‘çağana’ sözcüğünden türediğini ileri sürer.

Çevgân için İngilizce’de ‘Turkish Crescent, Chinese pavillon’ de deniliyordu.

            * Bobovi/Bobowski de İtalyanca (bkz. Kaynakça) ‘Sistri’ demiş:

Bobouio, Alberto- İtalyanca yazma (British Library, Harley 3409) - Meschhanne [49]

              [52] “(...) Cosi ancora gli ballarini paggi detti Raknas, et buffoni detti muKalid gli quali si esercitano nella detta Camera doppo Vespro sino alla sera; questi uanno in compag:^a con gli musici, di camera ballando, e sonando gli loro Tamburi, Sistri,* e castagniole, da i Turchi uengano nominate daire. Tschagame, et Tschelpara ... .”

              (= Aynı şekilde rakkas (“Raknas”) denilen içoğlanları ve mukallid denilen soytarılar gün batımından (“Vespro”) akşama değin zikredilen odada alıştırma yaparlar (“si esercitano”); bunlar, raks ederek ve Türklerce daire (“daire”),  çağana (“Tschagame”), ve çalpara (“Tschelpara”) adı verilen davullarını (“Tamburi”), ... (“Sistri”)*, ve kastanetlerini çalarak oda musikisi [takımı, heyeti] ile sahraya giderler.)

              * Görüldüğü gibi burada Çağana karşılığı sistri denilmiş !

              Aktüze (s. 532-3): “sistrum (Lat.) (İsp. İt. Sistro; Yun. Seistron) Tören çalgısı (...) adını Yun. ‘sallanan şey’ anlamına seistron sözcüğünden alan (...) elle tutulan bir sapa ilişik U formunda bir çerçeve ya da askıdaki birkaç yatay çubuğa rahatça oynayacak biçimde tutturulan küçük metal plakaların sallanmasıyla ses çıkaran çalgı.”  

e- Çöğür: 42 numaralı levhada görülen uzun saplı, armudumsu lavtalar için

çöğür denilmiş. Bunlar 26 numaralı levhada görülenlere oldukça benzemektedir.

Seyahatname’de, çöğür şöyle tanımlanır: “Levendâne beş kıllı ve tahta göğüslü ve yigirmi altı perdeli gövdesi büyük bir sâzdır. Ekser yeniçeri ocağına mahsûs sâzdır.”

            Farmer (s. 39), Lutes and Pandores (= Lavtagiller ve Tanburgiller) genel başlığı altına koyduğu çöğür için şöyle der: “The chūgūr چوگور  [Janissaries’ five-stringed pandore] (= Yeniçeri’lerin beş-telli tanburu).

Bu çalgılara çöğür denilebilir. Fakat başka bir lavtagil/tanburgil de olabilirler.

SONUÇ:

Yukardaki inceleme, Esin Atıl’ın Türk musikisi çalgıları hakkındaki bilgisinin yetersiz ve yer yer de yanlış olduğunu göstermekte. Kaynakça’sında musiki ile ilgili bir eser veya bir sözlük bulunmadığına göre bu konuda bir araştırma yapmamış  olduğu görülüyor. Halbuki, örneğin H. G. Farmer’ın, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century adlı eseri veya bu kitaba yaptığımız çeviri bu konuda kendisine çok yararlı olabilirdi, bkz. Kaynakça. Önsözünde herhangi bir musikicinin adı geçmediğine göre ünlü söylencede olduğu gibi anlaşılan ‘bir bilene de danışma’mış. Kendi kişisel kıt bilgilerine dayanarak geleneksel Türk çalgılarını adlandırmaya ve bu adların İngilizcedeki karşılıklıklarını bulmaya çalışmışsa da yukarda belirttiğimiz gibi birçok yanılgılara  düşmüş.

Diğer taraftan, çok emek verilerek hazırlanan, bu çok değerli, çok güzel baskılı esere böyle yanlışlıkların girmesi büyük bir talihsizlik olmuş.

Anlaşılan, kitabın editörü Kathleen Presciado’nun olduğu gibi bu kitabın dizaynını yapan ve geleneksel Türk çalgılarını çok iyi bilen Ersu Pekin de bu konuda yardımcı olmamış veya olamamışlar.

______________________________

 Kaynakça

Aktüze İrkin, Ansiklopedik Müzik Sözlüğü - Müziği Anlamak. İstanbul: Pan, 2004.

And, Metin, Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.

Bobouio, Alberto. SERAI ENDERUM, cioè, Penetrale dell’ Seraglio detto nuouo dei G. S.^ri e Re Ottomani la descrittione del loro uiuere e costumi et altri essercitij da me Alberto Bobouio Sequolitano Polaccho, fatta al qul? tempo di Sultan Ibrahim strangolato, et nel tempo del presente G. S. Sultan Memetto Figliolo del predetto Sultan Ibrahim ha qui con ufficio di Paggi di musica parecchi anni habitato. (London British Library, Harley 3409).

              (= SERAI ENDERUM, yani Osmanlı hünkâr ve hükümdarlarının yeni denilen sarayının içi (enderunu) (“Penetrale”); yaşamlarının, âdetlerinin ve başka amellerinin tasviri (betimlemesi). Boğularak (öldürülen) Sultan Ibrahim zamanında ve halen saltanat süren adı geçen Sultan Ibrahim’in oğlu Sultan Mehmed zamanında burada uzun yıllar musikî (iç)oğlanı sıfatıyla yaşamış olan ben Polonya’lı Lviv’li Alberto Bobovio tarafından yapılmıştır.)    

Dankoff, Robert, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü. (Katkılarla İngilizceden çeviren: Semih Tezcan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008., 2. Baskı: 2013.    

Esin Atıl, Levni and the Surname: The Story of an Eighteenth-Century Ottoman Festival, İstanbul: Koçbank, 1999. 248 s.

Esin Atıl, Levni ve Surname: Bir Osmanlı Şenliğinin Öyküsü, (çeviren: Zeynep Rona), İstanbul: Koçbank, 1999.

Evliya Çelebi (Muhammed Zıllî ibn Dervîş), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. Tâbi’î: Ahmed Cevdet. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1314 (1898). 

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu - Dizini. I. Kitap. Hazırlayanlar: Prof. Dr. Robert Dankoff , Seyyit Ali Kahraman, Dr. Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.

Farmer, H. G., Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century as described in the Siyāḥat nāma of Ewliyā  Chelebī. Translation edited with notes. Glascow: Civic Press, 1937. Tıpkıbasım: Portland (Maine): Longwood Press, 1976. İçinde: Studies of Oriental Music, (Haz. Eckhard Neubauer), cilt II, s. 621-676, 1986.

Farmer, H. G., Onyedinci Yüzyılda Türk Çalgıları,  (Açıklamalarla çeviren: Dr. M. İlhami Gökçen). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1999.

Gökçen, Dr. M. İlhami. “Meşkhane”,  Musiki Mecmuası, (1) Yıl: 50, No. 458, Eylül 1997, s. 19-23; (2) Yıl: 50, No. 459, Aralık 1997, s. 24-27; (3) Yıl: 51, No. 460, Mart 1998, s. 31.

Gökçen, Mehmet İlhami, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Çalgılar. Ankara: Ürün Yayınları, 2017. (Yakında yayımlanacak)

Kubbealtı Lugatı - Asırlar boyu târihî seyri içinde, Misalli Büyük Türkçe Sözlük. (İlhan Ayverdi). 3 cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2006.

Öğel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. 9 cilt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984-7.

Öztuna, Yılmaz. Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000.

Sadie, Stanley (Edited by), The New Grove Dictionary of Musical Instruments. 3 cilt. London: Macmillan Press, 1984.

Sanal, Haydar. Mehter Musikisi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1964.

Say, Ahmet, Müzik Sözlüğü. Ankara, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2002.     

İlhami Gökçen

Toronto, Kanada              

ilhami.gokcen@gmail.com