Konuk Yazar

Bir şekilde başlamış olsa da Avrupa temelli çoksesli sanat müziğinin çeşitli nedenlerden dolayı Türkiye’de yayılamamasının yanında bu müziğin özellikle çalgı ve bestecilik eğitimi de 19. yüzyıldan öteye gidememiştir.  Çoksesli sanat müziğinin varlığını bütüncül olarak değerlendirip tüm dönemlerinin eğitim ve seslendirme süreçlerinde var olması gerektiği düşünüldüğünde, bunun Türkiye’de gerçekleşmediği görülür.

Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesindeki Devlet Senfoni Orkestraları, Devlet Opera ve Balesi ve solist repertuarlarının 19. yüzyıl ötesine pek fazla geçememesi aynı yüzyılda temellenip devam eden Çağdaş Müzik eserlerinin (Türkiye’den besteciler de dahil) Türkiye’de tanınmasını engellemiştir. 20. yüzyıldan itibaren çeşitli besteleme teknikleri ve sanat akımları ile var olan Çağdaş Müzik’in[2] Türkiye’de yeni farkına varılmaya başlanmıştır. 

Çağdaş Müzik’in varlığını gösteren bir özel çaba Borusan Kültür Sanat’ın önceden Türkiye temsilciliğini yaptığı International Society for Contemporary Music (ISCM) iken bir yeni çaba da Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası’nın Krzysztof Penderecki’nin eserlerini onun şefliğinde seslendirmesidir.

Konsere ilişkin değerlendirmeden önce Penderecki’den bahsetmek yerinde olacaktır:  Müziğe dilbilgisi okulunda keman dersi alarak başlayıp (1946) Kraków Müzik Akademisi’nde (1954) keman ve bestecilik eğitimi alan Polonyalı besteci ve orkestra şefi Krzysztof Penderecki (1933), 20. yüzyılın ikinci yarısında çeşitli formlarda bestelediği yapıtlarla öne çıkar[3].  Kendisi 1930’larda ortaya çıkan Yeni-Romantik Müzik akımının içinde yer alır[4] ki çoksesli sanat müziğinin eski formlarını kendine özgü ezgi, ritm, armoni ile yeniden yaratır. Bestecinin az sayıda Jazz ve elektronik müzik yapıtı olsa da Opera, Requiem, Senfoni, Konçerto, Sonat, Passacaglia, Capriccio, Divertimento gibi formları kullanması eskiyi yeniyle birleştirme yönelimini daha çok gösterir. Bestecinin yapıtlarıyla kendini kabullendirmesine dair başarısı, 1959’dan günümüze aldığı bestecilik ödüllerinden de görülür. Threnody to the Victims of Hiroshima (Hiroşima Kurbanlarına Ağıt) en bilinen yapıtlarından biridir ki çok malzemeli ve yoğun bir tınıya sahip olan yapıtlarından bazıları film müziği olarak da kullanılmıştır.

İşte Penderecki, 21 Nisan 2016’da Lütfi Kırdar Uluslararası Kongre ve Sergi Sarayı’nda Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası ile besteciliğinin üçüncü dönemini yansıtan üç yapıtını yorumlamıştır. Günler öncesinden “Penderecki Yapıtlarını Yönetiyor” başlığıyla duyurulan konser[5], basında ve sosyal medyada geniş yer almıştır ki bu da istendiğinde Çağdaş Müzik’in temsiliyetine önem verilebileceğini ve 20. yüzyıl öncesi yapıtlar gibi 20. yüzyıl ve sonrası yapıtların da seslendirilerek çoksesli sanat müziğinin tüm yönleriyle tanıtılabileceğini gösterir.

21 Nisan 2016’daki konserde bestecinin yorumladığı üç eserden ilki Polish Requiem’den “Agnus Dei” (Hazreti İsa) bölümüdür[6]. ‘Ölülerin ruhu için dua’ anlamına gelen Requiem terimi, orkestra, koro ve solistler için bestelenen dinsel bir müzik formudur ki Penderecki de bu formu on yedi bölüm halinde kendine özgü bir şekilde kullanmıştır. Sipariş üzerine 1980’de başlayan ve bölümleri farklı kişi ve olaylara ithaf edilen yapıt yıllar içinde revizyonlarla seslendirilmiş, ancak 2005 yılında Requiem olarak tamamlanıp bütünüyle[7] seslendirilmiştir[8]. Besteci, Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası ile yaptığı konserde bu yapıtın aslen koro ile seslendirilen “Agnus Dei” bölümünün sözsüz biçimini konserin açılış müziği olarak yorumladı. Böylece konserde kendi stilinin ilk örneğiyle dinleyiciyi duygusal olarak hazırladı.

Konserin ilk bölümünün ikinci yapıtı bestecinin Viyola ve Orkestra İçin Konçertosu idi ki Penderecki bu yapıtın viyolonsel ve klarinet için uyarlamalarını da yapmıştır. Venezuela Hükümeti’nin 1983’te Simon Bolivar’ın iki yüzüncü doğum yıldönümü üzerine talep ettiği yapıt, aynı yıl bestelenip seslendirilmiştir[9]. Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası ile olan konserde yapıtın viyolonsel için uyarlamasını Macar çellist László Fenyoe incelikle olarak yorumladı. Çağdaş Müzik tınısı olması yanında viyolonsel tekniği için de zor görünen yapıtın yorumu dinleyiciyi oldukça etkiledi. Müzikolog Tadeusz A. Zieliński’nin de belirttiği üzere, besteci bu yapıtta yaratmak istediği dramatik izlenimi en az sayıda ses kullanarak sunmuş, yoğun, samimi ve gerilimi yüksek bir yapıt ortaya çıkarmıştır[10]. Klasik bir konçerto formundan farklı olan yapıtta besteci çakışan sesler, tempo değişimi ve armonik ritmlerle dramatik etkiyi artırmıştır ki yapıt aynı zamanda bestecinin temsil ettiği Yeni-Romantik akımın besteci yönünden belirgin örneklerinden biridir. László Fenyoe’nün viyolonsel ile teknik ve duygu açısından bestecinin ulaşmak istediği yoğunluğu yakalayabilmesi de önemlidir. Çünkü her yorumcu teknik ile duyguyu aynı anda yakalamayabilir. Yorumcunun orkestra ile birlikte bunu başarması yani o gerilimli duyguyu dinleyiciye aktarması onun alkışlarla farklı bir yapıt daha seslendirmesine yol açtı. Bu esnada Penderecki de orkestranın arkasında oturarak Fenyoe’yü dinledi. Yine alkışlarla istek olsa da Fenyoe dinleyiciyi selamlayarak sahneden ayrıldı. Teknik olarak zor olan bu yapıtı orkestra ve Fenyoe’nün (viyolonselden neredeyse viyola tınısı çıkarma düzeyinde) incelikli ve etkili olarak yorumlaması,  Türkiye’de zor olarak niteledikleri yapıtları (özellikle Çağdaş Müzik) seslendirmek istemeyen çalgıcılara ve opera şarkıcılarına örnek olabilecektir. Eğer duygusal olarak amaç gerçekten müzik yapmaksa çalışınca her yapıtın seslendirilebileği görülür. Bu açıdan yapıtlar zor diye değil, sadece duygusal ve görece estetik etki açısından değerlendirilebilir.  

Konserin ikinci bölümünde bestecinin sekiz senfonisinden biri olan ve “Noel (Christmas) Senfonisi” alt başlığıyla da anılan 2. Senfoni (1979/80) yorumlandı[11]. Besteci 2. Senfoni’yi 1979 Noel arifesinde bestelemeye başladığı ve içinde çok bilinen Silent Night (Sessiz Gece) adlı Noel ilahisini de çağrıştırdığı için yapıtın alt başlığı “Noel Senfonisi” olmuştur[12]. Değiştirilmiş bir sonat formundaki yapıt, Moderato, Allegretto, Lento, Tempo I ve Allegretto tempolu bölümlerden oluşsa da bestecinin belirli senfonik ifadesi gibi bu yapıt da geniş bir tek bölüm biçiminde, yani bölümler arasında bekleme olmadan, seslendirilir. Yapıtın orkestrasyonundaki dokuz farklı vurmalı çalgı, besteci için vurgulanacak ve yükselen yerlerdeki etkiyi ve müziksel zenginliği artırır. Tekrar eden kısa ve sakin bir müziksel motifle başlayan yapıt yine aynı motifle biter. Uzun müzik cümlelerinden oluşan yapıtın ezgileri, yerine göre 19. yüzyıl Romantik dönemi ile 20. yüzyıl Yeni-Romantik akımının birbiri içine geçişini çağrıştırır. Her ne kadar besteci Yeni-Romantik akımı içinde olsa da yaklaşık 35 dakika süren yapıtın 19. yüzyıl Romantik dönem çağrışımı daha fazladır. Konserin ilk bölümünde seslendirilen Viyola Konçertosu’ndaki gerilimli etkiye göre bestecinin bu senfonisi daha açık bir müziksel etkiye sahiptir. Bu da yapıtın 19. yüzyıl Romantik dönem çağrışımını güçlendirir. Daha önce 19. yüzyıl Romantik dönem orkestra yapıtı seslendirmiş olan Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası ve farklı eğitimlerden gelen çalıcıları için Penderecki’nin 2. Senfonisini çalışmanın rahat olduğu düşünülebilir.

Bir tek bestecinin üç farklı formda, tınıda ve duyguda yapıtının yer aldığı konseri seyredenlerin etkilendiği açıktı ve konser sanki yormayan bir tek yapıttan oluşmuş gibiydi. Bu da olumlu etkinin bir parçası olarak ortaya çıkar. Müzisyen olmayanların hepsi çoksesli sanat müziği dinleyicisi olmakla birlikte farklı toplumsal kesimden gelen farklı yaştaki kimselerdi. Farklı alandan müzikçilerin de seyrettiği konserde salondaki tüm koltuklar dolmadıysa bile yine de salon doluydu. Konserde kusursuzca seslendirilen yapıtların etkisinin yanı sıra bestecinin konserde hem besteci hem de şef olarak bulunmasının seyircinin üzerinde etkisi vardı. Kendi eserlerine hakimiyeti olsa bile Penderecki’nin yeni bir orkestrayı gayet hakim ve sakin bir şekilde yönetmesi de provalarla birlikte konsere hazır olunduğunu ve onun orkestra ile bu süreçte uyumlu çalıştığını gösterir. Konserde dikkat çeken belki bir tek olumsuzluk çalgı çalma esnasında başkemancı ve öndeki bir viyolacının dans edercesine abartılı hareketleriydi. İstemsiz bir alışkanlık olduğu düşünülebilecek bu hareketlerin bir resitalde olması belki dikkat çekmeyebilir ancak orkestra içinde oldukça göze çarpmaktadır.

Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası’nın olağan konserlerinin yanı sıra besteci şeflerle olan bu tür başarılı konserlere devam etmesi ve farklılıklar yaratması yine beklenecektir. 

Türkiye’de özel bir kuruluş tarafından desteklenerek oluşan ve bir marka haline gelen Borusan İstanbul Filarmoni Orkestrası’nın bir besteci ile olan konserinin Devlet Senfoni Orkestraları ve Devlet Opera ve Balesi gibi kurumlara da örnek olması beklenilir. Gerektiğinde sponsor desteği ile çalışan devlet müzik ve sahne sanatları kurumları da bürokratik yaklaşımı aşıp sadece içtenlikle sanat yapabilmeli ve her biri farklı çalışmalarla bir marka olmayı hedeflemelidir.