Yahya Şerfedinov’un hazırladığı Zvuçit Kaytarma kitabı Gafur Gulam Adına Sanat ve Edebiyat Neşriyatı serisi içinde Taşkent’te 1979 yılında basılmıştır. Kapakta yalnızca Zvuçit Kaytarma yazmaktadır. Birinci sayfada ise Zvuçit Kaytarma ve Yangray Kaytarma alt alta yazılmıştır. İkinci sayfada telif hakkı olarak 1978 tarihi yazılıdır. Kitabın tamamı 232 sayfadır. Nota ve sözlerin olduğu bölüm 220 sayfadır. Geriye kalan 12 sayfa alfabetik ve içindekiler kısmını kapsamaktadır. Kapağında kaytarma oynayan kadın figürü bulunmaktadır.
1990 yılında Yangra Kaytarma adıyla aynı yayınevi tarafından ikinci baskısı yapılmıştır. İlk baskısının kapağında yalnızca Zvuçit Kaytarma yazarken 1990’da basılan ikinci kitabın kapağında önce Yangra Kaytarma ve onun altında Zvuçi Kaytarma yazılmıştır. Birinci kitapta Zvuçit yazarken ikinci kitapta Zvuçi olmuştur. Birinci kitapta Yangray yazarken ikinci kitapta Yangra olmuştur. Birinci kitapta Zvuçit Kaytarma ikinci kitapta Zvuçi Xaytarma olmuştur. Kısacası (K) harfi (X) olmuştur. İkinci baskı da 232 sayfadan oluşmuştur. Kapağında iki Kırım giysili kadın figürü bulunmaktadır. Y. Şerfedinov adı kapakta yoktur. Ancak birinci sayfada tertip eden olarak yazılıdır. Enstrümantal topluluğun fotoğrafı küçültülmüş buna karşın Kaytarma oynayan kişileri yansıtan iki yeni büyük fotoğraf tam sayfa olarak yayınlanmıştır.
Birinci kitapta Kırım Tatar halk çalgılarının fotoğrafları neredeyse yarım sayfa büyüklüğünde yayınlanmıştır. Oysa ikinci kitapta fotoğraflar küçültülmüş dörtte bir boyutuna indirgenmiş ve ikişer çalgı halinde yayınlanmıştır. Bu çalgılar Türkiye’deki halk çalgıları ile benzerlik gösteren çalgılardır. Saz(bağlama), kaval, kemança, çubuklı davul, zurna, tulup zurna, santır, dümbelek, kamışlı kaval, dare resimleri ve açıklamaları ile kitapta yerini almıştır. Her iki kitapta da çalgılar teorik olarak açıklanmış ve de ses genişlikleri ve dizileri konusunda bilgiler verilmiştir. İkinci kitabın en önemli özelliği ise metinlerin Kırım Tatarca ve Rusça yan yana verilmesidir.
Yangra Kaytarma kitabı 11 bölümden oluşmaktadır. Bölümleri sırayla inceleyelim.
I. Tarihi, Lirik, Epik, Yırlar-Ayat Akkında Tüşünceler
Çora-Batır yırı ilk nota ve söz olarak gözükmektedir. İlk nota ölçüsüz tek bir nota ve söz ile başlamaktadır. Anasının sözleri ile giriş yapılmakta, değişken ritimli 19 ölçü sonunda Çora-Batır sözü almaktadır. 8 ölçü sonra Ali Bey’e geçmektedir. Değişken ölçülü 4 ölçüden sonra masalcının 1 ölçüsü yer almaktadır. Çora-Batır’ın 11 ölçülük söyleyişinden sonra sadece bir ölçülük Ali Bey’e söz geçmektedir. Tekrar söz Çora-Batır’a ve ardından 3 ölçülük Ali Bey’e geçmektedir. 19 ölçü süren Çora-Batır’ın söyleyişinden sonra 14 ölçülük anasının sözleriyle ezgi ve sözler son bulmaktadır.
Sözsüz hiçbir ölçü gözükmemektedir. Sözlü eserin bütünü sürekli değişken ölçülerden oluşmuştur. Ton değişmemektedir. Mi notasında karar vermekte, Fa diyez değiştirici işareti almaktadır. Yalnızca başlangıçta 8’lik Do diyez ile ölçüsüz başlamakta, ikinci ölçü içinde bir kez daha Do diyez almaktadır. Bunun dışında farklı bir değiştirici işaret bulunmamaktadır. 84 ölçüde ezgi tamamlanmaktadır. En az kullanılan ölçü 4⁄8’lik, en çok kullanılan ise 9⁄8’lik ölçü olmuştur. Çora-Batır 1955 yılında M. Abibullayeva’dan alınmıştır. Birinci bölümde 8 ayrı kişi adı kullanılmıştır. Alim (4) kez kullanıldığı için toplam kullanılan kişi adı 11 olmaktadır. Hayvan ismi(2) kez kullanılmıştır.
II. Toy Merasimi Avaları ve Yırları
Önce taksimler ardından peşraflar çalınır. Daha sonra diğer havalar seslendirilir. Taksim Türkiye’de ölçüye alınmaz. Serbest ölçülü olarak seslendirilir. Kaytarma kitabında ise ölçüye alınmıştır. Ölçüler yine değişkendir. İlk ölçü eksik ölçü olarak başlamakta ve 4⁄4’lük 1 ölçüye geçilmektedir. Daha sonra ölçü sayısı farklılıklarıyla beraber sırasıyla 7⁄4, 4⁄4, 3⁄4, 5⁄4, 4⁄4, 3⁄2, 4⁄4, 5⁄4, 3⁄4, 2⁄4, 3⁄4, 4⁄4, 5⁄4, 3⁄4, 4⁄4, 3⁄4, 4⁄4’lük ölçüler görülmektedir. Bazı yerlerde her ölçünün sayısı değişmektedir.
Toy Merasimi Avaları ve Yırları’nda adı geçen; Taksim ve Peşraf, Kaynana(2), Koş keldin Avası, Salgır Boyu(2), Çırak Tellev Avası, Kefe Horanı(2), Yar Yar, Aglama-Kelin, Karşıv Yırı, Kureş Avası, Gelsin-Gelsin, Kiev Avası(3), Suhbet Olsun Bu Gice, başlıklarıyla yer alan ezgilerdir.
Toy merasimi havaları içinde 18 notalı ezgi bulunmaktadır. Bunlardan 8 tanesi sözlü eserlerdir. Taksim ve Peşraf toy merasimi açılış müzikleri olmuştur. Aynı yılda derlenmiş Kiev Avası(3) en çok kullanılan ezgi başlığı olmuştur. Kefe Horanı ve Salgır Boyu 2 kez kullanılmıştır. Notalı ezgilerden sonra birinci kitapta yalnızca Rusça yazılan Toy Merasimi Avalarının teorik açıklaması ikinci kitapta sayfanın yarısı Kırım Tatarca, yarısı Rusça olarak hazırlanmıştır.
III. Aynenni Yırları, Bala Yırları ve Oyun Avaları
Bu bölümde yer alan yırların başlıkları sırası ile; Menim Ulum Batır, Şimdi Annen Kelecek, Bagçada Kurdum Salıncak, Ayya Desem Yaraşır, Aradan Suv, Navrez, Kara Tavuk, Sarı Eçkim(2), Balalar Kaytarması, Şeytancık, Oyna Balam Oyna(2)dır.
Üçüncü bölümde 12 yır ve oyun yer almaktadır. 3 oyun (h)avası sözsüz diğerleri sözlüdür. En çok kullanılan 2⁄4’lük ölçüdür. Zaten 2⁄4, 3⁄4 ve 7⁄8’lik ölçüler kullanılmıştır. Ezgilerin çoğunluğu iki dizekten oluşmuştur. Hiçbir ezgide değişken ölçü görülmemektedir.
IV. Şaka Satirik ve Oyun Yırları
Bu bölümün yır başlıkları ise; Olur İse Olsun, Sıçan, Dev-Dev, Koktaş-Ortalan, Kalaylı Kazan, Çalbaş-Bora, Deve Macar, Dril-dril Kavalım, Tomalaç, Azbarında Çokragı Bar, A Kızım Seni Kime Vereyim, Papiyim, Berber Dukyanı, Degirmenci, Ak Koyun’dur.
Örnek olarak göstereceğimiz Sıçan şaka yırında değişken ritimler kullanılmıştır. Sıra ile 3⁄2, 3⁄4, 4⁄4, 5⁄4, 6⁄4, 6⁄8’dir. İçlerinde en çok kullanılan 4⁄4’lük ölçü değişkeni kullanılmıştır. 3⁄2, 6⁄8, ve 9⁄8 ise birer kere kullanılmıştır. Ölçü sayısı bakımından 11 ölçü ile 4⁄4’lük ölçü ilk sıradadır. Sözleri 6 tane dörtlükten oluşmuştur. Bağlama (nakarat) kısmı aynı sözlerle altı kez tekrarlanmaktadır. Bu bölümde hayvan ismi(2), meslek (2) başlıkta kullanılmıştır.
V. Makamlar
Bu kısmın yırları ; Atadan Öksüz Kalganman, Söyletme Beni, Meni De Gamdan Azat Eyle, Gidin Bulutlar, Arabalar Gelip de Geçer, Ay Kara Kız, Umer Oca, Bakın Dostlar, Akşam Oldu, Avcımısın Ey Kız, Men de Bilmem Sebeb Kimdir(2), Bu Geceler, Mecbur Oldum, Gel Benim Tenim İçinde, Sensin Anca, Eki Pugu, On Birinci Aylarda, Yüksek Minareden, Mavilem, Bagımda Bar, Ene Aldı Gam Beni, Yeşil Yaprak Arasında, Bagçadan Bir Gül Kopardım, Nazlı da Nazlı, İç Bir Bülbül, Akan Sular, Yaylanın Çimeninde, Som Sırmadan Aktır, Karadeniz Üstünde, Saba Olsa Uyansana’dır.
Mende Bilmem Sebep Kimdir başlığı ile iki ezgi bulunmaktadır. Hayvan ismi(2), bitki adı(2), kişi adı(2) kullanılmıştır. Kız(2) Nazlı(2) başlık içinde en çok kullanılan kelimelerdir.
VI. Salmaklı ve Yengil Lirik Yırlar
76 sayfadan oluşan 115 yırla kitabın önemli bir kısmını kapsamaktadır. Bu bölümdeki yır başlıkları; Bardım Çeşme Başına, Açmada Yarem Pencireyi, Tan Yıldızı, Su Akar Tınık Tınık, Baar, Amanım Dostlar Uslandım, Karşıdan Kordim Seni, Kok Kogercin, Kara Kuş, O Kimnin Kızı, Elya Kozlüm, Ozen İçi Tuzenlik, Tavga Bardım, Salkın Suv Başında, Dereler Şuma Şuma, Çıktım Poçta Yoluna, Ozen Boylarının, Yazga Çıksam, Kok Deniz Kenarında, Dagdan da Endi Bir Kuzu, Ay Dogmadan, Tat Kızı(2), Leylam(2), Olmem Men, Eki Çeşme Yan Yana, Kara Tavuk Topeli, Şu Yaltadan, Bagçalarda Kestane, Yavlugım, Çifte Karamfil, Canay, Men Bu Gece Bir Tüş Gördim, Men Bostancı Degilim, Üç Karamfil, Uzuncudan, Ay Daglar, Tayım Atka Denişmem, Saba Olsa, Anterisi Ala Benzeyor, Deniz Dalgasız Olmaz, Turnam, Araba Kapu, Armut Dalda, Nazlım Aman, Zeynebim, Kara Biber, Kara Közlüm Ayatta, Taş Oglan, Kara Deniz, Ornun Yolu(3), Esmam, Eminem Güzel, Merdivenden Enerken, Bir Güzel, Yar Senin Kibi, Menim Yarem, Eki Kiyik, Demirciler, Uçma Kargam, Yaltanın Bagçasında, Elmalım, Daglarnın Yolları, Pencireden Kar Geliyor, Ayşem, Arnavutlar Eker Bakla, Sevdalık, Kadifeden Kisesi, A Kız Seni Nerelerden İzlerim Yar, Eki de Çomak Balası, Zevay, Bostorgay, Konma Bülbül, Avada Uçan Telli Turna, Er Güzelden Yar Olmaz, Merdane(2), Bu Dünyada Bir Yar Sevdim, İppücan, Çal Koraz, Seni Bana Gaet Güzel Dediler, Fesim Ketti Deryaga, Evleri Bar Suv Başında, Gider İsen, Al Güller Açkan, Sevdim Seni, Karşıdan Fener Gelir, Sabahın Sehar Vaktinde, Çıkıp da Yükseklerden Bakma, Er Kasapta, Açıl, Açıl Daglar, Karanfil, Esmeri Yavrum(2),Çeşmeler Yapıldı, Celtirmen, Altı da Kızlar, Yar Senin Kibi, Bir omuzdan Bir Omuza Saçları Bar, Sevdai Muhabbet, Elmaz, Oduncılar, Seni Kördikçe, Terligim, Bugün Aynın Ondörti, Yüce Daglar, Mına Selam Aleykum, Oglan da Elini Sallama, Leppi Sultanım, Fadimem, ve Kiramet Parçalarıdır.
Salmaklı ve yengil lirik yırlar arasında hayvan adı(11) kişi adı(9) bitki adı(8) şehir adı(4) kez geçmektedir. Dag(6) çeşme(3) karamfil(3) suv(3) ornın yolu(3) Leylam(2) Özen(2) Tat kızı(2) Yalta(2) kez kullanılmıştır.
VII. Oyun Avaları (Yırlar ve Avalar)
Bu bölüm yırları ; Akay Avası, Akmeçit Yaşları, Kapık, Onsekizge Keldi Yaşım, Evel Menim Nazlı Yarem, Boyunca, Kaytarma, Azbarında Baltam Kaldı, Aydınız Yaşlar Oynayık, Eski Kırım Kaytarması, Kaytarma(5), Taraktaş Kaytarması, Kaytarma Bin Koyun, Buvdan Kaytarması (3), Emir Celal, Eski Kadınlar Oyunu, Kızlar Oyunu, Avcılar Oyunu, Yavlugum, Vişnevka, Alma Tüş, Üç Güzel, Selvi Oyunu, Çalkav Oyunu, Asma Salıncak, Tuvak Cıyını, Kaytarma, Karasunun Dört Köşesi(2), Penceresi Eşil Boya(2), Çerkez Kızı(2), Variraç, Çipiyim, Asma Salıncak, Yüksek Minare, Ak-Taban’dır.
Yırlar ve avalardan sonra Kırım Tatar oyunları başlığı ile bir yazı bulunmaktadır. Oyun avalarında Kaytarma(11), oyunu(5) kelimeleri en çok kullanılan kelimeler olmuştur. Yerleşim yeri olarak altı isim bulunmaktadır. Bu isimler Akmeçit, Eski Kırım, Taraktaş, Buvdan, Tuvak, Karasu’dur. Oyun avaları başlığı altında en çok kullanılanlar arasında Buvdan Kaytarması(3), Karasunun Dört Köşesi(2), Penceresi Eşil Boya(2) ve Çerkes Kızı(2) gözükmektedir.
VIII. Yırlar, Maneler, Yüzük-Oyun Yırları
Çınlar 33 tanedir. Başlıkları yoktur. Derleme tarihleri ve kaynak kişi vardır. Sayı ile belirtilmiştir. Genellikle iki-üç dizekten meydana gelmişlerdir. Ezgi içinde ölçü değişmesi yoktur. 10 çın 6⁄8’lik ölçülendirmeyle yazılmıştır. 11 çın 7⁄8’liktir. 6 çın 4⁄4’lüktür. 4 çın 2⁄4’lük, 3 çın 3⁄4’lüktür. Kullanılan ölçüler içinde en çok kullanılan ritim 7⁄8’liktir. En az kullanılan ise 3⁄4’lüktür. Böylece çınlarda 6⁄8 ve 7⁄8 lik ritmin en yaygın olduğunu söyleyebiliriz.
Mane 4⁄4’lük ölçülendirmeyle yazılmıştır. Kız, yaş ve kızın birlikte söylediği üç bölümden oluşmaktadır. Bu bölümün en uzun ezgisidir.
Yüzük oyun yırlarında 2⁄4(2), 6⁄8(1), 9⁄8(1) ölçü bulunmaktadır. Notaların altında ritmik yapısı gösterilmiştir. Notalı yırlardan sonra ikişer mısradan oluşan 37 söz bulunmaktadır.
IX. Zemane Halk Yırları, Sovet Kompozitorlarının Halk Yırlarına Çevrilgen Eserleri
Yır başlıkları ; Aydınız Kızlar, Esma Balam Esma, Şompol, Kızıl Asker Marşı, Ne Güzel Yaraşır, Sevgi Yırı, Emek Yırı, Rüstem, Güzel Zera-İ. Bakşiş , Küzde Yaprak-Y. Şerfedinova, Baar Kelse-R. Amzaeva, Totayköy Horanı-A. Refatova, Zeram-A. Kavri, Sevda Düşti Başıma-A.Refatova’nındır. Yırı(2) kelimesi bu bölümde iki kez kullanılmıştır. Üç defa kişi adı kullanılmıştır. İkisi Zera’dır.
X. Halk Avaları
Ava başlıkları; Beyim Odaman, Ey Dilde Bitmez, Tım-Tım, Kezlev Dolusı, Bagçasaray Dolusı, Kaba, Kalabalık, Karlı Boran, Temirlenk Marşı, Borlu, Eski Variraç, Caylav Avası, Kıbladan Esken Salkın Cel’dir. Başlıkta en fazla dolusı(2) kelimesi kullanılmıştır. Şehir adı olarak da Bagçasaray ve Kezlev bulunmaktadır.
XI. Çeşit Yırlar
Em Seversin Em Sevmezsin, Dertli Kaval, Kene Eşillendi Daglar, Şu Kavkaznın Yaşları, Kınalı Parmak, Men Anamnın Bir Kızı Edim, Ay Çalaşım, Galavanın Kızları, Kurt-Ali, Sen Oynasan Yaraşa, Ermeni Kızı, Çal Atım, Kırımçak Oyun Avası, Obana, Kara Ker Atım’dır. Kızı(3) ve kızları(1) olmak üzere kız dört kez kullanılmıştır. Atım(2) da ikinci en çok kullanılan kelimedir. Kırım Halk oyunlarının temel taşı diyebileceğimiz Kaytarmalar 7/8 usulündedir. Oysa Kaytarma kitabı incelendiği zaman kitaba adını veren kaytarmalar sınırlı olarak kitapta yer almıştır. Değişmeli usuller 70 ezgi ve % 25.08 oranı ile en çok kullanılan usul olmuştur. 6/8 lik usuller 66 ezgi ve % 23 oranı ile ikinci en çok kullanılan usul olmuştur. Kaytarmaların usulü olan 7/8 lik usuller ise ancak dördüncü sırada yer alabilmiştir. Değişmeli usuller arasında yer alan uzunca süre kullanılan ölçülerden birkaç tanesi hem değişmeli hem de kendi ölçüleri ile bu çalışmada yer almıştır.
Benim burada yapmaya çalıştığım sadece küçük bir incelemedir. Yahya Şerfedinov’u gündeme getirmek, yeni yetişen gençlerin ve araştırmacıların ilgisini çekebilmektir. Yahya Şerfedinov’a yapmış olduğu yıllarca süren bu çalışmalardan dolayı teşekkür ediyor ve hatırası önünde saygıyla eğiliyorum.
______________________________________
(*) Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Müzik Öğretmenliği Anabilim Dalı, İstanbul/Türkiye
Assistant Professor Dr. Zekeriya BAŞARSLAN
Marmara University, Atatürk Faculty of Education, Departmant of Fine Arts Music Teaching, Istanbul/Turkey
AN ANALYSIS ON TO YAHYA ŞERFEDİNOV’S BOOK: KAYTARMA
Abstract
Yahya Şerfedinov’s created Zvuçit book is printed at 1979 years as a part of Art and Literature Publications in the name of Gafur Gulam. Only “Zvuçit Kaytarma” is written on the cover of the book. At the very first page “Zvuçit Kaytarma” and “Yangray Kaytarma” are written one under the other. At the second page 1978 is written as a copyright date. The book consist of 232 pages. The note and lryics covers as 220 pages. The 12 rest of pages are used as alphabetic and table of contents. A woman figure whose dancing Kaytarma is also egzisted on cover.
Second edition of this book printed at the year 1990 as a name “Yangra Kaytarma”. Contrary to the first edition, at the second edition name written first “Yangra Kaytarma” and bottom of it written “Zvuçi Kaytarma”. Also Zvuçit written as Zvuçi at that time. Also “Yangray” ,at first edition, changed into “Yangra”. Second edition also consist of 232 pages. Two Woman figure whoose dessed with Kırım clothes. Name of Y. Şerfedinov doesnt egzist at the cover. But at the second page, name written as framer. Instrumental Group’s Picture shrinked, contrary 2 new photos ,at whoose reflects dancing Kaytarma players, printed into a whole page .
In the first edition, Kırım Tatar Folk Enstrumans photo publiced nearely at half page. Photos printed at Secon edition are quarter sized if you compeare with first edition. Instruments explained theoritically and infos given about sound scales and scales at the both of Book. The most important feature of the second edition, texts given both language Kırım Tatarca and Russian, side by side.
Bize Ulasin
İstanbul 27°°C
Teşekkürederiz...
