Gökhan Yalçın

1980'li yılların da gözde hobilerinden birisiydi pul koleksiyonculuğu.

Rahmetli babam[1] "pul bir kültürdür, hangi mesleği ararsan bu resimler arasından bulabilirsin… Mesleğini buradan görebilirsin…" derdi. Sekiz yaşımda bu sözün önemini fark edebilmem şöyle dursun, pul biriktirmenin verdiği mutluluk, hazla o günlerde bir meslek düşünmem neredeyse imkânsızdı. Her bir pulda duyduğum mutluluk, heyecan ya da haz anlatılmazdı, bunları hatırlıyorum.

Doksanlı yıllara kadar yeni çıkan pullar postaneden temin edilirken, sonraki yıllarda ise PTT Filateli servisine abone olursanız, düzenli olarak elinize ulaşması sağlanıyordu. Her yıl belirlenen pul emisyon programı bilgisi yine posta ile ulaştırılır, PTT filateli servisine yatırılan ücret karşılığında belirlenen anma, resmi, sürekli, uçak pulları; ilk gün, özelgün ya da özelgün damgalı zarfları istenilen sayıda adrese gönderilirdi. Artık bir filatelist sayılırdınız ve gözünüz postacıda olurdu. Dikkatle hazırlanarak adresinize gönderilen zarflar, büyük bir heyecanla, merakla, itina ile açılır ve özenle pul defterine yerleştirilirdi. Defalarca incelenen pulların resimleri, konuları hatta her bir cümlesi hafızalara kazınırdı; "Acele mi, ecele mi?", "köy göçüren/Mantarlar", "Sigara öldürür", "Saint-Maries'de kayıklar", "Karun hazineleri", "Mithat Fenmen" ve hatta çok iyi bildiğiniz tarihlerdeki farklılıklar "Atatürk/1880-1938" hiç aklınızdan çıkmazdı.

PTT Filateli servisinin gönderdiği pulların dışında eski tarihli pullara ulaşmak hem zor hem de masraflı olurdu. Pulcular dolaşılır, teker teker pul defterleri açtırılır, aradığınız pulun en temiz örneğini bulmaya çalışırdınız. "Birinci Adana", "Atatürk konulu anma serisi", "İzmir Fuarı" serisi ulaşılamaz koleksiyonlardı ve elinde temiz örnekleri olanlar çok şanslı sayılırdı.

Pulların konuları ise pul koleksiyoncularının özel araştırma konuları olurdu. Her ne zaman konu pullardan açılsa, konular teker teker ele alınarak tartışılır, kapsamı genişletilir, filatelistler arasında bilgi alış verişi sağlanırdı. Hatta Ankara Menekşe Pasajında Pulcu Eşref Amca'dan pulculuk ile bilgilerin yanı sıra her bir pulun bilgisine de kolaylıkla ulaşabilirdiniz. Anma pullarından Türk meşhurları serisinin her bir şahsiyeti dahi teker teker araştırılır bilgi edinilirdi. Hangi Türk meşhurunun bilime, sanata ya da topluma ne kazandırdığı bilinir, başka ne çalışmalar yaptığı ise kısıtlı imkânlarla da olsa araştırılırdı. Nasıl mı? Her evde bulunan en az on ciltlik ansiklopedilere başvurulurdu. Bazen elde fazladan bulunan damgalı pullar, ansiklopedilerin konusu ile ilgili olan sayfasına ek bir bilgi olarak bırakılırdı.

Kısaca, hangi yaşta başlarsanız başlayın filatelistseniz belirli bir zaman sonra "inceleme ve gerçeği araştırma" kazanımlarına sahip olurdunuz. İşte filateliden müzikolojiye bir geçiş köprüsü. Müzikolojinin olmazsa olmazlarından birisi "Tedkik ü Tahkik". Pullar birer kitap; pulcular ise kütüphaneler ya da sahaflardır.

Osmanlı dönemi pulları, Türkiye Cumhuriyeti dönemi pulları birer ayrı ayrı ilgi alanlarıdır. Pul koleksiyonunuzu ister konularına göre isterse tarihsel olarak tasniflemek mümkündür. Kısaca ilgi alanınıza göre tarihsel ya da sistematik bölümleme. Hangi tasniflemeyi daha çok önemsiyorsanız belki de ilerideki meslek seçiminizin de ipuçlarını veriyor olabilirsiniz.

1980'li yıllardan günümüze her konuda pulların artarak çoğaldığını ve her birinin ayrı ayrı araştırma alanı olduğunu, bir müzikolog gözüyle bakıldığında da müzik konulu pulların birer araştırma konusu olarak karşımıza çıktığını söyleyebiliriz. O günden bu güne kadar bu konuda bir çalışma yapılmamış olması şaşırtıcıdır[2].

Filateli ve Müzik Temalı/Konulu Pullar

Filateli[3]; pul ve posta ile ilgili materyallerin koleksiyonculuğu anlamında bir sözcüktür, tıpkı filarmoni gibi. Filatelist ise pul ve posta ile ilgili materyallerin koleksiyonculuğunu yapan kişilere denilir[4].

Pul kelimesinin genel olarak posta pulu yerine kullanıldığı bilinmektedir. Posta pulu, genel ifadesiyle, posta idareleri tarafından taşınan bir gönderinin yerine ulaşması için gönderici tarafından taşıma ücreti alınarak yapıştırılan küçük, farklı şekillerdeki kağıt parçalarıdır. Günümüzde ise posta pulları pul koleksiyonculuğunu geliştirmek ve desteklemek için de basılmaktadır. Bilinmelidir ki posta pulları sadece devletlerin posta idareleri tarafından, devlet adına basılırlar ve tıpkı bayrak, marş, para gibi bir egemenlik ve bağımsızlık sembolüdür. Kısaca pullar devletçe basılan ve kabul edilen değerli kağıt statüsündedir. Türkiye'de pul çıkarma yetkisi[5] ise PTT A.Ş. 'ye aittir.

Genel olarak incelendiğinde bir pulun üzerinde ülke adı, nominal değeri, görsel tasarım ve emisyon yılı[6] olarak 4 hususun yer aldığı görülür. İlk Osmanlı/Türk pulunun üzerinde ise emisyon yılı yazılmamış olsa da 13 Ocak 1863'te basıldığı bilinmektedir. Mezkûr pulun üzerinde ülke adı olarak "Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye" yazılıdır. Pulun ilk basılı edvar kitabımız olan Haşim Bey Mecmuası ile aynı yıllarda ve aynı teknik ile basılmış olması dikkate değerdir.

Resim 1. 20 Para Değerli, Tuğralı Emisyon Pulu

Osmanlı dönemi 1863-1913 yılları arasında basılan pulların neredeyse tamamında tuğra, ay yıldız ve desenler dışında bir konu yoktur. Daha sonraki yıllarda ise cami resimlerine, Osmanlı hükümdarlarının resimlerine ve genellikle İstanbul konulu pullara rastlanmaktadır. 1982 yılına kadar ise müzik konulu pula rastlanmaz. Reid (1984), Osmanlı pullarında 1914 öncesinde insan resminin yer almamasının nedenini, bir İslam geleneği olarak insan resimlerinin çizilmesinin hoş karşılanmaması olarak izah etmektedir (Aktaran: Yazıcı, 2014: 183). Aynı düşünce ile posta pullarında müzik temalı pulların çok geç tarihlere uzanma sebebi de aynı düşünce olabilir.

Müzik konulu pullar

Müzik konulu olmasa dahi bazı yıllarda basılan pulların görsellerinde müzik enstrümanları ile karşılaşılmaktadır. Örneğin 1938 tarihli "Cumhuriyetin 15. Yıl Dönümü Hatırası" konulu pulda nefesli bir çalgı (borazan çalan izciler) görülmektedir (Resim 2).

Resim 2. Cumhuriyetin 15. Yıl Dönümü Hatırası pulu

Konu itibariyle müzik amaçlanmamış olmasına ve bir müzik enstrümanı resmedilmemiş olmasına rağmen "Kayseri Şifahiyesi'nin Kuruluşunun 750. Yılı" konulu ve 1957 tarihli "Dünya Tıp Birliği XI. Kongresi" konulu anma pullarında yer verilen darüşşifahane resimleri, musiki ile tedavi yapılmış olması açısından dikkate değerdir (Resim 3).

Resim 3. Darüşşifahane konulu pullar

1966 yılında basılan Türk Büyükleri ve Meşhurları Portreli Sürekli Serisi'nde iki Türk musikisi bestecisine yer verilmiş olması önemlidir. Serinin ilk musikişinası Hüseyin Sadettin Arel ve diğer musikişinas ise Tanburi Cemil Bey'dir (Resim 4).

Resim 4. Türk Büyükleri ve Meşhurları Konulu Anma Serisi

1969 tarihli "Halk Oyunları", 1975 "Halk Oyunları", 1981 Europa CEPT konulu ve 1981 Halk oyunları temalı posta pullarında çeşitli halk oyunları görselleri ile birlikte "davul, zurna, kemençe ve kaşık" resimleri de görülmektedir. Yine 1981 yılında basılan "II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi" konulu pulda ise yalnız "Davul-Zurna" resmine yer verilmiştir. Bilindiği üzere 1981 yılında "II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi" yapılmıştır ve sunulan bildiriler 1982-1983-1986 yıllarında Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından dört cilt olarak yayınlanmıştır. Bu yayınlardan üçüncü cilt "Halk Müziği" konulu bildirilere ayrılmıştır (Resim 5).

Resim 5. Halk Oyunları Konulu Pullar

İlk müzik konulu pul ise 1982 yılında "Türk Müzik Aletleri" başlığı altında basılmıştır. Geleneksel Türk Halk Müziği çalgılarından bağlama, davul, zurna, kemençe ve mey resimlerine yer verilmiştir (Resim 6).

Resim 6. Türk Müzik Aletleri Konu Seri

1983 yılında "Richard Wagner-Ölümünün 100. Yılı" konulu anma pulu basılmıştır (Resim 7). Richard Wagner 1813 ila 1883 yılları arasında yaşamış Alman bestecidir. Bir Alman bestecinin konu alınmasının sebebinin Türk-Alman siyasi ilişkileri ile ilgili olduğu düşünülmektedir. Zira seksenli yıllarda Almanya'da "misafir-yabancı işçi" ya da "misafir-yabancı öğrenci" nitelemelerinin başlaması, özellikle 1983 yılında "Geri Dönüş" yasasının çıkarılmış olması bizi bu düşünceye itmektedir.

Resim 7. Richard Wagner-Ölümünün 100. Yılı Konulu Anma Pulu

1984 yılında "Ağaç" konulu posta pulları üzerinde "Doğu Ladini" teması içerisinde "ud" resmine yer verilmiştir (Resim 8). Çalgı yapımında çok önemli bir yere sahip olan ladin ağacının (Picea Orientalis), özellikle Doğu Ladini'nin ud çalgısının yapımında kullanılması bağlamında pul üzerinde resmedilmesinin önemli bir tespit ve karar olduğunu söyleyebiliriz.

Resim 8. Ağaç konulu posta pulu

1985 Avrupa Müzik Yılı konulu anma serisi "Europa CEPT" yani Avrupa Posta ve Telekomünikasyon İdareleri Avrupa Konferansı (CEPT)  tarafından ortak karar ile belirlenmiş bir konudur. Bu kapsamda basılan pullarda Türk musikisi bestekâr ve eğitimcilerinden Ulvi Cemal Erkin ve Mithat Fenmen'in resimlerine yer verilmiştir. Avrupa Posta İdareleri Birliğine üye ülkelerin pulları dikkate alındığında temanın ortak, bestecilerin serbest olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bu temada Türk musikisi bestekârı Buhurizade Mustafa Itri'nin yanı sıra Batı musikisi bestekârlarından Johann Sebastian Bach,  Domenico Scarlatti ve Georg Friedrich Handel'e yer vermiştir (Resim 9).

Resim 9. Avrupa Müzik Yılı Konulu Anma Serisi

1989 yılında "Devlet Resim ve Heykel Sergisi" konulu pul üzerinde Bedri Rahmi Eyüboğlu'nun "Sarı Saz" tablosuna yer verilmiştir (Resim 10).

Resim 10. Devlet Resim ve Heykel Sergisi konulu pul

1991 yılında Batı müziğinin en önemli isimlerinden Avusturyalı besteci Wolfgang Amadeus Mozart'ın ölümünün iki yüzüncü yılı anısına "Mozart'ın ölümünün 200. Yılı" konulu anma pulu basılmıştır. Aynı zamanda pul üzerinde piyano ve "Alaturca" isimli bestesinin notaları da görülmektedir (Resim 11).

Resim 11. Mozart'ın Ölümünün 200. Yılı Konulu Anma Pulu

1992 tarihli Türk Meşhurları serisinde Türk Halk ozanlarından Aşık Veysel Şatıroğlu'na yer verilmiştir (Resim 12).

Resim 12. Türk Meşhurları Konulu Anma Serisi

1993 yılında Türk Meşhurları serisinde yine üç musikişinasa yer verilmiştir. Bu musikişinaslar Hacı Arif Bey, Neyzen Tevfik Kolaylı ve Münir Nurettin Selçuk'tur (Resim 13).

Resim 13. Türk Meşhurları Konulu Anma Serisi

1999 yılında "Osmanlı Devleti'nin 700. Yılı" konulu anma blok pulunda Osmanlı Saray Kadınlarının resmedildiği pulda Türk musikisi çalgılarının[7] da resmedildiği küçük bir kesit aktarılmıştır (Resim 14). Osmanlı sarayında kullanılan çalgıları göstermesi açısından önemli olduğu söylenebilir.

Resim 14. Osmanlı Devleti'nin 700. Yılı Konulu Anma Bloku

2002 yılında "Türk meşhurları" serisinde Türk Halk Müziğinin önemli isimlerinden Muzaffer Sarısözen'e yer verilmiştir (Resim 15). Ayrıca resim üzerinde bağlama ve davul'un yanı sıra Muzaffer Sarısözen'in derlediği iki türkünün (Allı Turnam ve Gesi Bağları) notaları da resmedilmiştir.

Resim 15. Türk Meşhurları Konulu Anma Serisi

2002 yılında konu başlığı "Müzik" olan iki adet pul basılmıştır (Resim 16). Bu pullarda Batı müziği çalgılarından keman ve kontrbas'a yer verilmiştir. Resim içerisinde ayrıca yer verilen notada kullanılan anahtarların da çalgılara uygun olarak örneklendirildiği görülmektedir.

Resim 16. Müzik Konulu Seri

2003 yılında da yine konu başlığı "Müzik" olan iki adet pul basılmıştır. Bu pullarda ise Batı müziği çalgılarından korno ve trompet'e yer verilmiştir (Resim 17).

Resim 17. Müzik Konulu Seri

2006 yılında "Tarihsel Süreç İçinde Türkiye'de Müzik Kültürü ve Müzik Müzesi Uluslararası Kongresi" (29.05.206) başlıklı özelgün damgalı özelgün zarfı basılmıştır. Konu ile ilgili pul basılmamış, zarf üzerinde 2003 tarihli "müzik" konulu pullardan "korno" resimli pul kullanılmıştır.

Resim 18. Tarihsel Süreç İçinde Türkiye'de Müzik Kültürü ve Müzik Müzesi Uluslararası Kongresi Konulu Özelgün Zarfı

2014 yılında Avrupa Müzik Yılı konulu anma serisi "Europa CEPT" olarak "Ulusal Müzik Estrümanları" ortak tema olmasına karar verilmiş, serbest olarak ud, kabak kemane çalgılarının resimlerine yer verilmiştir.

Resim 19. Ulusal Müzik Estrümanları Konulu Europa CEPT Pulu

2019 yılında ise "Müzik Aletleri" konu başlığında üç geleneksel çalgıya yer verilmiştir. Bu çalgılar Erzurum defi, tar ve Ağız kopuzu'dur (Resim 20).

Resim 20. Müzik Aletleri konulu Pul

Sonuç

Bu çalışmada 1863-2019 yılları arasında basılan Osmanlı/Türk pullarının tamamı incelenmiş ve konu itibari ile direk ya dolaylı şekilde müzik temaları işlenen pullar tespit edilmiştir.

Konu itibariyle incelendiğinde ilk müzik konulu pulun 1982 yılında basıldığı tespit edilmiştir. "Türk Müzik Aletleri" konu başlığı altında Türk Halk Müziği çalgılarından bağlama, davul, zurna, kemençe ve mey resimlerine yer verilmiştir.

Konu müzik olmasa da 1966, 1992, 1993 ve 2002 yıllarında Türk Büyükleri ve Meşhurları Portreli Sürekli Serilerinde Türk musikişinaslarının resimlerine yer verilmiştir. Bu musikişinaslar Hüseyin Sadettin Arel, Tanburi Cemil Bey, Aşık Veysel Şatıroğlu, Hacı Arif Bey, Neyzen Tevfik Kolaylı, Münir Nurettin Selçuk ve Muzaffer Sarısözen'dir.

1938, 1969, 1975, 1981, 1982, 1984, 2002, 2003, 2014 ve 2019 yıllarında Türk ve Batı müziği çalgılarının resimlerine yer verildiği tespit edilmiştir. Bu çalgılar davul, zurna, borazan, bağlama, davul, kemençe, ney, ud, tanbur, def, tar, kabak kemane, mey, piyano, keman, kontrbas, korno ve trompettir.

1985 yılında "Avrupa Müzik Yılı" konulu anma serisi (Europa CEPT) kapsamında Türk musikisi bestekâr ve eğitimcilerinden Ulvi Cemal Erkin ve Mithat Fenmen'in resimlerine ve 2014 yılında "Ulusal Müzik Estrümanları" ortak teması altında ud ve kabak kemane çalgılarının resimlerine yer verilmiştir.

1983 ve 1991 yıllarında iki Batı müziği bestecisi R. Wagner ve W. A. Mozart için anma pulu basılmıştır.

1981 yılında "II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi" ve 2006 yılında "Tarihsel Süreç İçinde Türkiye'de Müzik Kültürü ve Müzik Müzesi Uluslararası Kongresi" kapsamında pul ve özelgün zarfı basıldığı tespit edilmiştir.

Bazı ressamlara ait tabloların, musiki ile tedavinin verildiği darüşşifahane binalarının ve Osmanlı saraylarında kullanılan müzikli saatlerin resmedildiği pulların da dolaylı yoldan müzik ile ilişkili olduğu görülmüştür.

KAYNAKLAR

 Yazıcı, Kubilay (2014). Tarih Öğretiminde Posta Pullarının Kullanılabilirliğine Bir Örnek “100 Posta Pulu İle Türk Tarihinden Bir Kesit -1863-1950 Yılları Arası-”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 16, ss: (176-199)

Reid, Donald M. “The Symbolism of Postage Stamps: A Source for the Historian”. Journal of Contemporary History, 19(2), (1984): 223-249.