Gökhan Yalçın

Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât adlı eserin müellifinin Kantemiroğlu'na ait olduğunu kabul eden araştırmacıların, çalışmalarında konuya ilişkin araştırmaları da dikkat çekicidir.

Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât adlı eser üzerine ilk ve en kapsamlı çalışma yapan isimlerden birisinin Yalçın Tura olduğu bilinmektedir. Yalçın Tura "Kantemiroğlu-Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât-Musikiyi Harflerle Tespit ve İcra İlminin Kitabı" başlıklı "tıpkıbasım-çeviriyazı-çeviri-notlar" bölümlerinden oluşan çalışmasında, eserin Kantemiroğlu'na ait olup olmadığına ilişkin mevcut bilgilerin dışında kapsamlı bir araştırma yapmadığı anlaşılmaktadır. Şunu da söyleyebiliriz ki Yalçın Tura da mevcut bilgilerin yeterli olmadığını düşünmektedir ki Kantemiroğlu'na ait olduğu kabul edilen eserlerdeki el yazılarını karşılaştırma ihtiyacı duymuştur. Konuya ilişkin tek araştırması da budur. El yazmalarındaki, el yazılarının karşılaştırması yöntemi ile elde ettiği sonucu Yalçın Tura şöyle ifade etmektedir:

"…üzerinde çalıştığımız [Kitabu İlmi'l-Musiki] ve el yazılarının karşılaştırılmasından, Kantemiroğlu'nun elyazması olduğu kanısına vardığımız nüsha, kitapçı Abdurrahman Efendi'nin aracılığıyla 5 Osmanlı (altın) lirası karşılığında Hüseyin Sadeddin Arel tarafından satın alınan yazmadır[1]…"

Yalçın Tura'nın belirtmiş olduğu karşılaştırma yöntemi:

1. Kantemiroğlu'na ait olduğu düşünülen edvarlar arasından hangisinin müellifinin Kantemiroğlu olduğunu mu belirlemek amacıyla mı yapılmıştır?

2. Kantemiroğlu'na ait olduğu iddia edilen edvardaki [Kitabu İlmi'l-Musiki] el yazısı ile Dimitrie Cantemir tarafından telif edildiği bilinen diğer eserlerindeki (Osmanlı Tarihi, Sistima vs.) el yazılarının karşılaştırılması amacıyla mı yapılmıştır?

Konuya ilişkin yapılan tek ama önemli denilebilecek bu el yazısı karşılaştırma yönteminin diğer araştırmacılar tarafından yapılmadığı, konuya ilişkin ilk kez kullanıldığı anlaşılmaktadır[2]. Fakat çok önemli bir araştırmanın sonucu sadece "…kanısına varmak…" cümlesi ile geçiştirilmemesi gerekirdi. Zira yeterli düzeyde ikna edici olmadığı aşikârdır. Çalışmada el yazılarının karşılaştırıldığı nüshaların neler olduğuna değinilmesi, örnek karşılaştırmalara yer verilmesi ve Kitabu İlmi'l-Musiki'de kullanılan yazı dilinin "yer yer eski Anadolu Türkçesi'nin özelliklerini taşıyan bir Osmanlı Türkçesi" tespitinin de bu bağlamda değerlendirilmesi gerekirdi. Dimitrie Cantemir''in "eski Anadolu Türkçesi'nin özelliklerini taşıyan bir Osmanlı Türkçesi" kullanması ne derece mümkündür? Osmanlı Türkçesi ile yazılan eserlerde, el yazmalarının karşılaştırılması ile müellif nüshasının tespitinden kesin sonuçlar çıkarmak zor iken (harflerdeki karakteristik yapılar vs. karşılaştırılmaktadır), Latin harfleri ve Arap harfleri karşılaştırılmasından kesin sonuçlara ulaşmak ne derece mümkündür? Bilindiği üzere Dimitrie Cantemir (el yazması) eserlerini genellikle Latin harfleri ile yazmıştır.

Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât adlı eser üzerine çalışma yapan isimlerden bir diğeri ise Eugenia Popescu-Judetz'dir. Judetz'in Kitabu İlmi'l-Musiki üzerine yapmış olduğu çalışmalar incelendiğinde, mezkûr eserin müellifinin kim olduğuna dair bir araştırma yapmadığı anlaşılmaktadır. Hatta çevirisi Selçuk Alimdar tarafından yapılan "Prens Dimitrie Cantemir-Türk Musikisi Bestekârı ve Nazariyatçısı" adlı kitabında sorgusuz sualsiz Kitabu İlmi'l-Musiki'nin Kantemiroğlu'na ait olduğunu kabul etmekle kalmadığı, sebeplerini ya da tespitlerini dahi ortaya koymadan elli adet saz eserinin Kantemiroğlu'na ait olduğunu iddia ettiği görülür. Bu konuya ilişkin tespitlerimizi önceki sayımızda ele almıştık[3]. Sonraki yazılarımızda da geleneksel yöntemlerle nesilden nesile ulaşan Kantemiroğlu bestelerini ele alacağız.

Not:

Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât adlı eserin müellifinin kim olduğu sorusuna cevap ararken bazı sorularla da karşılaşmaktayız. Okuyucularımızın da zaman zaman dile getirdiklerini tahmin ettiğimiz ilk soru şudur: Dimitrie Cantemir telif ettiğini belirttiği eserini hangi padişaha ithaf etmiştir? Sultan II. Ahmet'e mi? Yoksa Sultan III. Ahmet'e mi? Yazılarımızda da belirttiğimiz gibi;

1. Dimitrie Cantemir (Latinceden İngilizceye çeviri: Nicholas Tindal): 1734 tarihli Osmanlı Tarihi Kitabı'nın birinci cildinde (İngilizce/sayfa 151-152) "…Emperor Ahmed II…" yazılıdır.

2. Giambatista Toderini (Rahip Toderini): 1787 tarihli Türklerin Edebiyatı kitabında (sayfa 224) "…a Sultan Acmet II…" yazılıdır.

3. Charles Fonton: 1751 tarihli Essai sur la Musique Orientale Comparee a la Musique Europeenne adlı eserinde III. Ahmet devri şöhretli musikişinasları arasında "Moldovya Prensi Demetrius Cantemir" ismini de vermektedir[4]. Bu bilgiden küçük bir ihtimal de olsa ithaf edilen Padişahın Sultan III. Ahmet olduğu iddia edilebilir.

Dimitrie Cantemir'in Latince el yazısı olan Osmanlı Tarihi kitabının ilk çevirisi Nicholas Tindal tarafından yapılmış ve basılmıştır (1734). Bu çeviri kitapta, Cantemir'in mezkûr eserini Sultan II. Ahmet'e ithaf ettiği açıkça belirtilmektedir. Charles Fonton gibi (belki de Fonton'un etkisi ile) günümüzde de bazı araştırmacılar Sultan III. Ahmet'e ithaf ettiğini iddia ettikleri görülür. Her iki kaynakta da Dimitrie Cantemir'in yazdığı eseri Sultan II. Ahmet'e ithaf ettiği açıkça görülmektedir. Fakat bir çalışma da bu bilgilerin de tartışmalı olabileceğine işaret eder:

Hammer'e göre, Kantemir'in şöhreti temelsizmiş; Prens ne Türk grameri, ne Arapça esasları ne de Osmanlı müesseselerini bilmiştir. Gerçekten, yayınlanan baskılara bakarsak buralarda Osmanlıca ve Arapça terimler sık sık yanlış bir şekilde verilmektedir. İstanbul'da yıllarca yaşayan bir kimse tarafından yapılan bu kadar hata bizi şaşırtıyor. Ancak, son araştırmalardan anlaşıldığına göre, bu yanlışlıklar Kantemir'e ait değil, ilk editörü olan Nicholas Tindal'a aittir[5].

Balada zikr olunan yazıdan hareketle, Cantemir'in Latince yazdığı mezkûr eserini İngilizceye çeviren Tindal, çeviride, terimlerde ya da gramerde hatalar yapmış olabilir. Müellif nüshasında "Ahmed III" yazılı iken N. Tindal tarafından "Ahmed II" olarak yazılmış olabilir mi? Bize göre de Dimitrie Cantemir eserini Sultan II. Ahmet'e ithaf etmiş olmalıdır. Burada özellikle dikkat çekmek istediğimiz husus ise şudur: Dimitrie Cantemir Sultan II. Ahmet'e 1695 yılında ithaf etmiş olsa dahi yaşı 22 olacaktır[6]. Söz konusu iki ciltlik Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât adlı eseri on sekiz yaşında ya da daha erken yaşlarda yazmaya başlamış olması gerekir. Ya da Osmanlı Tarihi kitabında bizzat kendisinin de belirttiği gibi telif ettiği eser küçük bir eser yani daha önce de linkini verdiğimiz şu eser olmalıdır:

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/748745

Linkini verdiğimiz makalede incelenen eser 1806 tarihlidir. Kitabu İlmi'l-Musiki'nin Kantemiroğlu'na ait olduğunun iddia edilmesinden (Rauf Yekta Bey ya da Sadeddin Arel tarafından) çok daha önce yazılmış ve Kantemiroğlu Edvarı'ndan alıntı yapıldığı belirtilen en eski tarihli yazma eserdir. Bu alıntının Kitabu İlmi'l-Musiki ile hiçbir alâkası yoktur. Üstelik açıkça Kantemiroğlu adının verilmiş olmasına rağmen araştırmacılar tarafından "görülmemesi" de ilginçtir. Kitabu İlmi'l-Musiki adlı eserin Kantemiroğlu'na ait olduğunu kabul eden diğer araştırmacıların, çalışmalarında konuya ilişkin araştırmalarını ele almaya devam edeceğiz, vesselam.