Gökhan Yalçın

Nâyi Mustafa Kevserî'nin mecmuasının birkaç sayfasında insan sûretleri ve bu resimlere ilişkin açıklamalar vardır. Resimler özenle çizilmiştir ve mürekkep ile çizilmiş olmasına rağmen neredeyse hatasızdır. İnsan sûretlerinin bir kısmı ele alınan konuya ilişkin olup, ilgili konunun görseller kullanılarak öğretilmesine yönelik hazırlanmıştır. Resimlerin ikisi ise neyzen resmidir. Derkenarda neyzen resimlerinin kime ait olduğuna dair kısa açıklamalar ya da ibareler görülür.

Makâmların insan vücudu üzerinde hangi noktalarda etkili olduğunu gösteren resimlerde dikkat çeken bazı hususlar vardır. İlk resimlerin biraz daha basit başka bir deyişle acemice çizildiği hissedilmektedir. Üstelik resim üzerinde yazılan makâm isimlerinin yazılışında da bazı farklılıklar görülür. Hatalı yazıldığını ve Kevserî'nin mecmuasına kaydettiği ilk resim ve bilgiler olduğunu söyleyebiliriz. Mecmuada tespit edilen toplam sekiz adet insan sureti üzerine yaptığımız araştırmada şu bilgilere ulaşılmıştır:

Resim 1 ve Resim 2. "Sûret-i insan on iki menfese taksim olunan makâm" (Kevserî, v. 10b) cümlesi ile başlıklandırılmış iki resim.

Resim 1 olarak belirttiğimiz insan sûreti, insan vücudu üzerinde makâmların gösterildiği iki resimden ilkidir. İnsan sûreti üzerinde adı geçen makâmlar şunlardır: Rast, ırak, zirefkend, ısfahan, rehavi, büzürg, hüseyni, zirgüle, neva, uşşak, maye, buselik. Bu makâmlardan bazılarının isimlerinin farklı ya da yanlış yazıldığı görülür. Bu makâmlar şunlardır: zelevkend (ﺰﻟﻭﻜﻧﺪ), zengülâ (ﺰﻧﻜﻟﺎ), mâyâ (ﻤﺂﻴﺂ). Kevserî Mecmuası'nın tamamı incelendiğinde (aynı sayfada bulunan ikinci insan sûreti üzerine yazılı olan makâm isimleri dışında) aynı yazım şekilleri ile karşılaşılmamıştır. İncelemesini yaptığımız edvar kitaplarında da bu yazım şekli ile karşılaşılmamıştır. Aynı resim daha modern çizim ile Haşim Bey Mecmuası'na istinsah edilmiştir ve makâm isimleri ise hatalı değildir.

Aynı sayfada (Resim 2) resmedilen ikinci insan sûreti üzerinde "Ni'amül sadr" (Kevserî, v. 10b) yazılıdır. Resim 1'de adı geçen on iki makâm isimleri kullanılmışsa da vücudun farklı bölgelerinde taksim edilmiştir (Bu resim ve makâmlar Haşim Bey Mecmuası'nda yoktur).

Resim 3. Sofyan usul dairesinin altına çizilmiş, dizi üzerine oturan ve usul vuruşu yapan derviş ya da şâkird resmi (Kevserî, v. 19b). Resmin hemen yanında "Usul-i sofyan aded darb 4" yazılıdır ve sofyan usulünün vuruşlarının insan resmi üzerinde hangi eller ile hangi dizlere vurulacağının anlatıldığı resimdir. Bu amaçla usul vuruşları şâkirdin dizleri üzerine "düm/2 te/1 ke/1" şeklinde yazılmıştır. Musiki eğitiminde görsellerden yararlanılması bağlamında resmin, önemli bir yere ve öneme sahip olduğu rahatlıkla söylenebilir.

Resim 4. Oturarak ney üfleyen neyzen resmi (Kevserî, v. 26a). Resmin derkenarında zorlukla okunan bir yazı vardır. Yazıda "Sûret-i Kevser" yazılıdır ki Nâyi Mustafa Kevserî'nin kendini resmettiği anlaşılmaktadır. Resmin hemen yanında da ilk etapta Nâyi Mustafa Kevserî'ye ait olduğunu tahmin ettiğimiz şu beyit kaydedilmiştir (Kevserî, v. 26a):

Her neye kılsam nazar ey kalbi saf

Görünür gözüme ayn ü şin ü kaf

Bir dem ansuz olma emi can anı gör

Can-u dilden aç gözün Cânânı gör[1]

Resim 5. ve Resim 6. İki insan sûreti. Resimler ile ilgili olarak şu açıklamalar yapılmıştır:

Vücud-u musiki insanın hazine-i aşkından bir esrardır (Kevserî, v. 33a). Nar/Yegâh, Türab/Aşiran, Hava/Irak, Maî/Rast. Anlaşılacağı üzere resimde dört unsur ve dört unsur ile eşleştirilen dört makam bilgisi verilmiştir.

Resim 6'da ise "Mehbit-i şems-i hakikat olan kalbde zuhûr iden makâmı anasıra taksim ve anasırdan buruca taksim. Bunların şerhi zikr olunmuşdur. Kalbten darb/Düm, tek tek, düm, teke" (Kevserî, v. 33a). Bu resimde de usul vuruşları dört unsur ve kalp atışı ile ilişkilendirilmiştir.

Resim 7. Ayakta ney üfleyen neyzen resmi. Bu resimde neyzenin hırkasının[2] üzerindeki "Ya Hz. Hamza Kutb-i Nâyî[3]" yazısının dışında sağ köşesine şu açıklama yapılmıştır:

Hazret-i Mevlânâ'nın neyzen başısı Kutb-i Nâyî Dede Kaddese sirruhulaziz (Kevserî, v. 44b).

Resim 8. Allah'ın isimlerin insan vücudu üzerinde harfler ile gösterildiği temsili insan resmi (Kevserî, v. 214a). Temsili insan resmi bir kare şekil içerisinde gösterilmiş ve karenin köşe ve kenarlarında "el-kahır", "el-nefs", "el-kuvvet", "el-alim", "el-hâlim" yazılıdır. "Sûret-i Nay, Taksim el-Huruf u Esma-il Hüsna" başlıklı resimde açıkça belirtilen harflerin esma-ül hüsna harf karşılıkları insan vücudunda belirli noktalarda yerleri açıkça gösterilmiştir. Allah'ın isimlerinin harfleri, Türk musiki makâm ve perde seslerinin harflerinin nereden türetildiği hakkında bir bilgi vermektedir. "Allah" için "elif/ﺍ"", "Bedi' için "b/ﺏ", "cami'" için "c/ﺝ" vs. Allah'ın isimlerinin harf karşılıklarının tespitinde kullanılan yöntem, Türk musikisi perde isimlerinin harf karşılıklarının nasıl bulunduğuna işaret eder. İnsan vücudu üzerinde sol kulak için "şin/ﺵ", sağ kulak üzerinde "ze/ﺬ" harfleri yazılıdır. Bu harflere göre "şin/ﺵ" için "Şehîd" ve "ze/ﺬ" için "Zülcelâl" isimleri ile taksim edilmiştir. Kısaca insan vücudunun neredeyse her noktası Allah'ın isimleri ile "bir dem" ya da "hem-vücud" olarak gösterilmiştir. Resme dair ise şu beyit kaydedilmiştir (Kevserî, v. 214a):

Mazhar-ı sırr-ı karmdır Âdem

Hem-vücud içre ademdir Âdem

Zat-ı mucid ile ayn-ı sabit

Bir dem içinde âlemdir Âdem

Bir sonraki yazımız yine Kevserî Mecmuası'ndan. Nâyi Mustafa Kevserî'nin Mecmuasında İbnü'l-Fârız Dîvânı'ndan bir şiiri inceliyoruz. İbnü'l-Fârız'a ait şiirin bizi Ahmed b. Muhammed b. Muhammed et-Tûsî'ye (1126) ait Bevârikû'l-İlma fi Tekfiri men Yuharrimu's-Semâ adlı eserine nasıl götürdüğü görülecektir, vesselam.