Gökhan Yalçın

Nâyi Mustafa Kevserî ana kaynağı Ahmed b. Muhammed b. Muhammed et-Tûsî'nin (1126) Bevârikû'l-İlma fi Tekfiri men Yuharrimu's-Semâ adlı eserine dayanan bir sayfalık alıntı yapmıştır. Semânın, raksın, def çalmanın kısaca musikinin dinen uygun olduğunun deliller ile açıklandığı bu eserden İsmail Ankaravi'nin de yararlanarak Huccetü's-Semâ adlı eserini yazdığı bilinmektedir. Kevserî, Ankaravi'nin Huccetü's-Semâ adlı eserinde "El-Babü's-Salisü fi Darbid-düffi[1]" başlığını attığı, def vurma hakkındaki üçüncü bölümünden kısmen alıntı yapmıştır.

Nâyi Mustafa Kevserî'nin başlık vermediği bu alıntıda Buharî ve Müslim'den hadisler, Mevlânâ'dan bir beyit ve İbnü’l-Fârız'dan bir şiir bulunmaktadır. Arapça olarak yazılmış bu sayfadaki alıntılar farklı dönemlerden olsa da konu itibariyle birbirleri ile uyumlu ve tamamlayıcıdır. Konunun temel başlığı için bayram ve musikinin dinen uygunluğu denilebilir. Alıntı yapılan hadisin, Mevlânâ'ya ait olduğu belirtilen beyitin ve İbnü’l-Fârız'ın divanından yapılan alıntıların kesişim noktası "Bayram"dır.

Musikinin dinen uygunluğu ile ilgili kaydedilen hadis şöyledir:

Ruviye an Ayişete Radiyallahu Anhu ittefeka aler-rivayeti anha kalet: Dehale Ebu Bekrin aleyye ve indi cariyetani tüganniyani bi-ma tekaveleti'l-ensaru yevme bügasin ve Resulüllahi aleyhis-selamü mütegaşşin bi-sevbihi fentehereha Ebu Bekrin ve kale: Ebi mezamiri'ş-şeytani fi beyti Resulillahi. Ve zaliki fi yevmi idin fe keşefen-Nebiyyü an vecihi ve kale: Ya Eba Bekrin inne li-külli kavmin idün va haza idüna (Kevserî, v. 33b).

Hz. Aişe (ra) anlatıyor: "Yanımda ensarın cariyelerinden iki küçük kız Buâs gününe dair (ensarı öven ve düşmanlarını yeren sözlerden oluşan) şarkılar söylüyorlardı. Resulullah (sav) kaftanına bürünmüş yatıyordu. Bu esnada Ebu Bekir yanıma geldi ve "Resülullah'ın (sav) evinde şeytan işi çalgılar ha!" dedi. Bu olay bayram günü yaşanmıştı. Resûlullah (sav) bunun üzerine, "Ya Ebu Bekir! Her toplumun bir bayramı vardır, bu da bizim bayramımızdır" buyurdu.[2]"

Bu alıntının hemen ardından Şeyh Ekmelüd-Din'in bu konudaki açıklamasına yer verilmiştir:

Kaleş-şarihul-efdalüş-Şeyhül-Ekmelü fi şerhini ve kad ihtelefel-ulema'u fil-gına fe-ebahahu cema'atün min ehlil-Hicazi ve hiye rivayetün an Malikin (Kevserî, v. 33b).

Bâlâda verilen alıntının sadeleştirilmiş metni şu şekildedir: Şarih Şeyh Ekmeleddin'in şerhinde: ulema gına (musiki) hususunda anlaşamamış, bazı Hicaz Ehli mübâh saymıştır ve İmam Maliki'den de rivayet edilen budur.

Burada dikkat çeken Nâyi Mustafa Kevserî'nin alıntının bundan sonraki birkaç cümlesini çıkarmış, kaydetmek ihtiyacı duymamış olmasıdır. Alıntının yapıldığı kaynaklara bakıldığında sebebi daha iyi anlaşılmaktadır. Çıkarılan kısım Ebu Hanife'nin ve Irak Uleması'nın musikiyi haram olarak kabul etmiş olduğuna dair cümledir.

Alıntının son bölümünde Meşarik Şerhinden, Mevlânâ'dan ve İbnü’l-Fârız Divanı'ndan alıntılar yapılarak hem konu desteklemiş hem de musikinin sadece bayramlarda caiz olmadığına dair açıklama getirilmeye çalışılmıştır:

Fe-in kulte ma tekulü fi kavli badi şürrahil-Meşarikillezi kale fi şerhi hazel-hadisi kavlühu aleyhis-selam "haza idüna" itüzarun an Ayişete fe-inne izhares-süruri fil-idi min şeayiril-İslam ve leyse huve ke-sayiril-eyyami. Fe-yüfhemü min kavlihi ennes-sema'a vel-gına caze fi yevmil-idi ve la ye'uzü fi sayiril-eyyami. Kulna ve ala haze't-takdiri yecuzü lena es-sema'u li-enne lena külle yevmin iden bel fi külli nefesin ideyni ve li'l-ammeti fi külli senetin merrateyni kema kale Mevlânâ ve Seyyidinâ ve Sultaninâ ve Mürşidinâ:

Ârifân der demi dü i'yd künend

Ankebâtân meks kadid künend (Kevserî, v. 33b)

Alıntıda "bu bizim bayramımız" sözünün açıklaması Meşarik Şerhinde yapılan açıklamaya karşı yapılmıştır. Açıklamada öncelikli olarak, Meşarik Şerhinde bahsedildiği gibi musikinin uygun olarak görülmesinin nedeninin bayram günü olması ve bayram günü musiki caiz, diğer günler caiz olmadığı şeklinde bir yanlış düşünceye düşülmemesi gerektiği belirtilmektedir. Ardından musikinin caiz olduğuna dair halk için yılda iki bayram, Ârif ve âşıklara göre ise her gün bayram olması gerekli açıklama olarak sunulmuştur. Bayram konusu ise Mevlânâ'dan bir beyit ile âdeta süslenmiştir. Mevlânâ'nın bu beyiti şu şekilde özetlenebilir: "Ârifler bir nefeste iki bayram yaparlar. Hâlbuki ehl-i nefs ise örümcekler gibi etli kebap yaparlar"[3].

Mevlânâ'nın bâlâda zikrolunan beyitinin hemen ardından, cuma günleri ilahi şeklinde okunması gelenekselleşen ve sözlerinin İbnü'l-Fârız'a ait olduğunu belirtilen şiirlerden bayram ile ilişkili olan kısmı kaydedilmiştir. Biz de bu notun aslını, çevirisini ve sadeleştirilmiş metnini bir arada vermeyi uygun gördük. Mezkûr şiir:

ﻭﻘﺎﻝ ﺍﺑﻦﺍﻟﻓﺎﺮﺾ

وعنديَ عيدي كُلَّ يومٍ أرى به

جَمالَ مُحَيَّاها بعَينٍ قريرةِ

"Ve kale İbnü'l-Fârız

Ve andi aydi külli yevmin erabihi

Cemalen muhayyaha bi-aynin kariretin" (Kevserî, v. 33b)

"Benim bayramım, sevdiğimin yüzünün cemalini

Gözümün nuruyla görebildiğim her günümdür. "

İbnü'l-Fârız'a göre bayram, sevgilinin güzel yüzünü nurlu gözlerle görebildiğiniz her gündür. Mezkûr şiirin geleneksel okuma şekli ile[4] kaydedilmiş bir icrası da aşağıda verilen linkten izlenebilir. Dikkat edildiğinde videonun özellikle bâlâda zikrolunan şiir ile başladığı görülecektir. Link:

https://www.youtube.com/watch?v=cyZiNI01Xr0

Bir sonraki yazılarımızda Nâyi Mustafa Kevserî'nin mecmuasına kaydettiği diğer hadislere ve Ebu'l-Ferec Ali-i Isfahanî'ye ait "Kitab-ı Egânî" alıntısına yer veriyoruz. Arap Edebiyatında Hidâ (Hudâ) olarak bilinen deveci ezgileri söylemede maharet sahibi Enceşe’nin Hazreti Peygamber (sav) tarafından uyarılmasının sebeplerini, sonraki haftalarda da "İmam Mâlik'in Nağmeyi Ta'limi" ve "İmam-ı Âzam'ın Komşu Nağmesini istima'ı" konularını içeren alıntılarda Kevserî'nin asıl yararlandığı kaynak ya da kaynakların neler olduğunu tespit etmeye çalışıyoruz.