Gökhan Yalçın

On sekizinci yüzyıl Osmanlı/Türk musikisinin gözde çalgılarından birisi nây/ney'dir. Türk musikisi yazılı kaynaklarının neredeyse tamamının merkezindedir. Ney'e olan ilgi ve sevgi şiirlerde, manzumelerde hatta birçok rivayette rahatlıkla görülebilir. Ney'in esrarlı bir çalgı olduğuna, sırlar taşıdığına dair rivayetler ise en dikkat çeken özelliğidir.

Nâyi Mustafa Kevserî de mecmuasına neyin esrarı, sırları üzerine bir rivayet kaydetmiştir. Bu rivayet, ney'e yüklenen maneviyatın dışında ney'in kökeninin Hz. Ali'ye dolayısıyla Hz. Muhammed dönemine kadar gittiğine işaret eder. Rivayet şöyledir:

"Bir gün Hazret-i Habîbu'llâh aleyhi's-selâm Aliyyü'l-Murtazâ'ya gizlice birkaç sır verdi. Başka kimselere bu esrârı asla söylememesini vasiyet etti. Hz. Alî bu esrarı ancak kırk gün tahammül edebilip, saklayabildi. Daha fazla dayanamayıp, kendinden geçti ve çöle doğru yola çıktı. Çölde bir kuyu gördü. Kimse duymasın diye başını kuyunun içine eğip, sırları kuyunun içine fısıldadı. Sonra susup geri döndü.

Uzun bir süre sonra o kuyuda bir kamış yetişti. Bir çoban bu kamışı fark etti ve kamışı kesip ney yaptı. Yaptığı ney ile koyunlarına nağmeler çalardı ve bir müddet sonra çevresindeki develer, hatta vahşi hayvanlar bile etrafına toplanıp dinlemeye koyulurlar, oyunlar oynamaya başlarlardı. Hatta uzak diyarlardan haberi duyanlar çobanı görmeye ve müziğini dinlemeye gelirlerdi.

Bir gün bu haber peygamberimize de ulaştı. Peygamberimiz emir verdi ve çobanı huzuruna getirdiler. Çoban neyini bir kez de peygamberimiz ve ashabı için üfledi. Çobanın yaptığı müzik makbul görüldü, hatta huzur içinde dinlediler. Daha sonra Hazret-i Habîbu'llâh aleyhi's-selâm fark ettiler ve buyurdular ki: "…bu ses, nağmeler benim Hazret-i Âlî'ye haber verdiğim esrârın açıklamasını beyân etmektedir…" (Kevserî, vr. 211b-212a).

Musikişinaslar tarafından bu rivayetin birçok kaynakta mevcut olduğu iddia edilir. Bu rivayetin kaydedildiği en eski nüsha ya da nüshalar hangileridir?

Mezkûr rivayetin Feridüddin Attar'ın Mantıku’t-tayr adlı eserinde (XII. yy), Hz. Mevlânâ'nın Mesnevi’sinde (XIII. yy), Dede Ömer Ruşeni'nin Nây-nâme'sinde (XV. YY), Şeyh Galib'in gazellerinde (XVIII. yy), Charles Fonton'un Essay Sur la Musique Orientale Comparee a la Musique Europeene adlı eserinde (XVIII. yy) mevcut olduğu iddia edilmektedir. Hâlbuki:

Feridüddin Attar'ın Mantıku’t-tayr adlı eserinde mezkûr rivayet şu şekilde kaydedilmiştir:

Mustafa bir gün, bir yerde konakladı… Askere, "Kuyudan su getirin" dedi. Birisi gitti, fakat derhal koşa koşa geri döndü ve "Kuyu kan içinde… suyu da yok" dedi. Peygamber dedi ki: "Neden öyle kanlı, biliyor musun? Murtaza, sırlarını o kuyuya söylemişti, ondan!" (Feridüddin Attar, 2014, 35)[1].

Görüldüğü üzere konu ile ilgisi olmakla beraber ney ile ilgili bir rivayet değildir. Fakat Charles Fonton Essay Sur la Musique Orientale Comparee a la Musique Europeene adlı eserinde Feridüddin Attar'ın Mantıku’t-tayr adlı eserine atıf yapmış ve ney ile ilgili olduğu iddiasında bulunmuştur (Fonton, 1987, 80)[2].

Hz. Mevlânâ'nın Mesnevi’sinde Feridündin Attar'ın bazı sözlerinin yorumlandığı, Hz. Ali’nin kuyuya sırlarını fısıldaması ile ilgili olarak bazı hikâyeler mevcut olduğu görülür. Örneğin vatan ve zeki balık konulu hikâyede: “Haydi! Danışma zamanı değil, yol tut. Sen, Ali gibi kuyuya ah edip söyle. O ahın sırdaşı çok nadirdir (Mevlânâ, 2013, 536)².

Mesnevi'de başka bir hikâyede "senin sırrından bir ah etmek istesem başımı Ali gibi kuyuya sokarım" (Mevlânâ, 2013, 803)[3] aynı rivayete atıf yapıldığı görülse de ney ile ilişkisi yoktur.

Kevserî Mecmuası'nın son bölümünde "Hazret-i Ruşeni'nin Nây Nâmesi/Esrâr-ı Nây Nâme" başlığı altında mezkûr rivayete yer verilmiştir (Kevserî, varak 219b-249b). Bin yirmi sekiz beyitlik büyük bir eser olan Ney-name'nin dört yüz seksen iki beyiti mecmuaya kaydedilmiştir. Ayrıca mecmuanın iki yüz on bir ve iki yüz on ikinci varaklarında Der-Beyân-ı Esrâr-ı Nây-ı Şerîf Menâkıb-ı Mevlânâ" başlıklı yukarıda sadeleştirilmiş metnini verdiğimiz mezkur rivayet kaydedilmiştir.

Kevserî Mecmuası, neyin esrarının yazılı olarak ve açıkça anlatıldığı en eski ikinci nüsha olarak karşımıza çıkmaktadır. Mezkûr rivayetin yeni harflere çevrilmiş ve yayınlanmış en son metni de aşağıda bizim tarafımızdan verilmiş oldu.

Bir sonraki yazımızda Nâyi Mustafa Kevserî'nin "musikinin şerefli bir ilim olduğunun ispatı" üzerine yazdığı bazı notları ele alıyoruz. Göreceğiz ki Nâyi Mustafa Kevserî'ye göre musiki ilmi "şerif ve latif bir ilimdir".

Der-Beyân-ı Esrâr-ı Nây-ı Şerîf Menâkıb-ı Mevlânâ

Bir gün risâlet-penâh Hazret-i Habîbu'llâh aleyhi's-selâm Aliyyü'l-Murtazâ'ya tenhâca ihvân-ı safâlar esrârından bir nesne buyurdu. Ve hem vasiyyet eyledi ki nâ-mahreme bu esrârı keşf eyleme. Hz. Alî kırk gün tahammül edüp hıfz eyledi. Ziyâdeye mâlik olmayıp, bî-hod olup bir sahrâya yüz tutup giderdi. Bir kuyu gördü. Kimse haberdâr olmasın deyüp mübârek başını ol kuyunun içine eyüp söyledi. Ba'dehu sükût idüp gittiler. Bir nice günden sonra ol kuyuda bir dâne kamış bitti. Bir çoban ol kamışı kesüp düdük düzdü. Ve koyunları yanında çalardı. Bir mertebe olurlardı ki ol sahrâda olan develer ve sâ'ir vuhûş etrâfına cem olup halka olurlardı. Ve raks ve hareket ederlerdi. Bu sebeple diyâr-ı ba'îdden görmeye gelüp zevk u hâlet hâsıl ederlerdi. Çünkü bu haber peygâmberimize yetişti. Emreyledi çobanı getirdiler. Ve işaret buyurup ol nâyı çalıp peygâmbere ve ashâba makbûl geldi. Kesb-i safâ eylediler. Ba'dehu Hazret-i Habîbu'llah buyurdular ki "bunun âvâzı ben Hazret-i Âlî'ye haber verdiğim esrârın şerhini beyân eyler diyü keşf eyledi.

_______________________________________________